Cultuur
Regisseur Alex van Warmerdam legt liever niet uit wat er aan de hand is in zijn films
Acteur en regisseur Alex van Warmerdam ‘heeft angst voor betekenis’, zegt Peter Verstraten die een boek schreef over diens films. ‘Ik heb gezegd wat ik wilde, nu is het aan de kijker.’
Vincent Bongers
donderdag 1 december 2022
Borgman (2013) Foto Victor Arnolds

Marina ligt in haar bed in een luxe villa, met naast haar echtgenoot Richard. Beiden slapen. Zij heeft een droom waarin Richard spullen van een grote tafel kiepert, haar daar vervolgens op legt voor wat een vrijpartij lijkt te worden. Plots snijdt Richard echter met een stanleymes haar onderarm open. De kijker ziet dat er een naakte gehurkte man op de eng dromende Marina zit. De suggestie is dat hij de nachtmerries van de vrouw manipuleert.

Het is een scène uit Borgman (2013), de film van acteur en regisseur Alex van Warmerdam (70), over de gelijknamige zwerver die langzaam maar zeker een steeds grotere invloed krijgt op een gezin. ‘Welke missie Borgman precies heeft wordt nooit duidelijk’, vertelt universitair docent film- en literatuurwetenschappen Peter Verstraten. Dat past in het oeuvre van de filmmaker die de kijker weinig houvast biedt.

‘Je moet als kijker steeds zelf inschatten, je projecteert je eigen ideeën op Borgman: “Wat is dit voor een figuur?” Dat biedt juist heel veel mogelijkheden.’

Verstraten schreef het boek Spookbeeld van de vrijheid over de tien films die Van Warmerdam tot nu toe maakte. Vrijdag overhandigt hij in het Eye Filmmuseum het eerste exemplaar aan de regisseur.

Wat is dit voor figuur?

De regisseur legt liever niet zelf uit wat er aan de hand is in zijn films. ‘Hij heeft angst voor betekenis’, vertelt Verstraten. ‘Hij vindt: “Ik maak de film, daarin heb ik gezegd wat ik wilde, nu is het aan de kijker.”’ Een veelzeggend citaat dat hij in zijn boek aanhaalt: ‘Ik wil eigenlijk dat het allemaal niets betekent, maar op een manier dat het iets zou kunnen betekenen.’

Een dubbelinterview met Mare ziet de regisseur ook niet zitten. ‘Liever niet’, mailt hij. ‘Ik zou ook niet graag een dubbelinterview doen met mijn psychiater, als ik die had.’ Verstraten had zelf al eerder besloten om hem niet zelf te interviewen. ‘Dat vond Van Warmerdam “eigenlijk al de beste zet” voor het boek.’

'Een dubbelinterview? Dat zou ik ook niet willen met mijn psychiater, als ik die had'

Maar op de achtergrond keek hij toch een beetje mee, bleek later. ‘Ik had contact met zijn broer Marc, die producent is van veel van de films. Hij heeft de drukproef ontvangen en Alex heeft daar ook in gelezen.’

En toen bleek Alex zich toch niet te kunnen inhouden: hij belde Verstraten op.

‘Alex zei best verrast te zijn over een aantal zaken. In mijn boek gaat het vaak over het belang van rollenspel in zijn films, en daar was hij zich nauwelijks van bewust. Maar Alex zei ook dat hij niet blij was met een scène in Ober (2006). In die film is de ober een personage dat door een heel slechte scenarioschrijver is bedacht. Er zit een fantasie in met heel ouderwetse stereotiepe zwarte jagers: vier mannen die zijn gekleed in rieten rokjes en bewapend met speren. Van Warmerdam gebruikte dat tenenkrommende beeld om de ideeënarmoede van de scenarioschrijver te illustreren. Maar hij zou dat nu nooit meer zo doen. “Ik had van alles kunnen gebruiken”, vertelde Van Warmerdam aan mij. “Een fantasie met desnoods nazi’s was al beter geweest.” Het zegt wel iets over historische verandering dat een nazi minder beladen is dan wat er in deze film zit.’

Desnoods nazi's 

Van Warmerdam omschrijft dat soort ontwikkelingen zelf heel treffend in het boek: ‘Het probleem met de werkelijkheid van nu is: die is niks. Die is pas over twintig jaar iets. Dan zit er een laagje glazuur overheen.’

Zijn films gaan vaak over allerlei stereotypes, aldus de filmwetenschapper. ‘Hij speelt daarmee, laat het schuren. De werelden die hij schept in zijn films hebben iets herkenbaars, maar alles is net een kwartslag gedraaid.’

In De laatste dagen van Emma Blank (2009) zit een mooi voorbeeld. ‘Je stapt als kijker in een raar huishouden met heel nadrukkelijke hiërarchische verhoudingen. Maar gaandeweg kom je erachter dat het een soort rollenspel is. Het is vreemd en tegelijk herkenbaar; het hangt tussen normaal en abnormaal in. Dat is het koord waar Van Warmerdam op danst.’

Het taalgebruik is ook heel specifiek in zijn films. ‘De taal heeft iets archaïsch. Van Warmerdam is opgegroeid in de jaren vijftig en zestig. De manier waarop toen werd gesproken, is bij hem blijven hangen.

‘Toen een acteur in een scène “Sorry” zei, greep Van Warmerdam in: ‘Nee, dan moet je zeggen: “Neem me niet kwalijk.” Klemtoon en articulatie zijn heel belangrijk. Hij wilde van Olga Zuiderhoek in haar rol in Abel (1986) de zin “Houd je niet van haring?” precies zo horen zoals het in zijn hoofd klonk tijdens het schrijven.’

Ober (2016) Victor Arnolds

Een film als Abel wordt vaak gezien als een komedie over een disfunctioneel gezin.

‘Maar het is geen lachfilm, om de dooie drommel niet. Henri Garcin, die de rol van vader speelt, zei erover: “Er zit humor in zonder grappen, want aan grappen heeft Van Warmerdam een broertje dood.”’

Emotionele manipulatie

Ontroering interesseert Van Warmerdam ook niet, schrijft Verstraten. ‘Hij is terughoudend om met “doorzichtige trucjes” het volk te ontroeren: “Voor je het weet zit je tegen je zin met een brok in je keel, afschuwelijk. Als in een sentimentele scène vioolmuziek wordt gebruikt, dan “huilt” de film al voor ons.’

Dat Van Warmerdam niet houdt van emotionele manipulatie vindt Verstraten juist prettig.

‘Ik sprak hem onlangs over de heel goed ontvangen Belgische film Close. Die gaat over de vriendschap tussen twee jongens van dertien. Die hele film werkt, door de muziek en de opbouw van het verhaal, toe naar ontroering. Ik hou juist van films waar niet zo nadrukkelijk gehengeld wordt naar emoties. Alex zei, niet geheel verbazingwekkend, dat hij helemaal geen zin had om deze film te gaan zien.’

Peter Verstraten, Spookbeeld van de vrijheid, 10 films van Alex van Warmerdam. Uitgeverij it&fb, 176 pgs. € 21,50
Presentatie en vertoning Borgman, Eye Filmmuseum, Amsterdam, vrijdag 2 december, 15:30 u