‘Het slavernijverleden is een geschiedenis die we allemaal moeten kennen’, zegt Kitty Zijlmans. ‘Het is zo gruwelijk geweest, dat je je soms niet kunt voorstellen dat het allemaal echt gebeurd is.’ Maar de historie zoals we die nu kennen, omvat niet per se de volledige waarheid, vervolgt de emeritus hoogleraar kunstgeschiedenis.

‘Degene die de geschiedenis opschrijft, is bijna altijd de overwinnaar.’ Hierdoor lijkt het volgens haar alsof de geschiedenis van landen als Suriname, Indonesië of de Caribische eilanden pas begint met de komst van de Nederlanders. ‘Maar er is natuurlijk al gigantisch veel geschiedenis geweest voor die tijd. De manier waarop de geschiedenis is geschreven, is door wit over zwart, áls het al over zwart ging.’

Als mensen van kleur dan wel gerepresenteerd werden in westerse geschiedschrijving of kunst, hadden zij vaak geen naam. ‘In het schilderij Olympia (1893) van Eduard Manet zie je een witte prostituee op bed liggen die een bos bloemen krijgt aangereikt van haar zwarte dienstmeisje. Maar de naam van het dienstmeisje stond nergens opgeschreven. Alsof zij er niet toe deed. Dankzij uitgebreid kunsthistorisch bronnenonderzoek weten we nu dat haar naam Laure was.’

Durven

Maandag geeft Zijlmans een lezing bij Studium Generale, getiteld ‘Zwart over wit’. ‘Dat is een verwijzing naar het boek White on Black van Jan Nederveen Pieterse’, zegt ze. ‘Anders zou ik die titel nooit durven kiezen.’

Een van de kunstenaars die grote indruk op haar maakt, is de Surinaams-Nederlandse Patricia Kaersenhout. ‘Zij gebruikt voorbeelden van representaties van mensen van kleur uit historisch materiaal en hergebruikt ze om een nieuw beeld te creëren. Daarmee geeft ze een andere kijk op het slavernijverleden.’

Het werk Our Light Will Outlast Their Flags (2002) is een wandkleed dat ze samen met Rolando Vazquéz heeft gemaakt en in het Tilburgs textielmuseum hangt. Het is op zo’n manier geweven dat er allerlei draden los hangen. ‘Als je die draden los zou trekken, zou er weer een nieuw beeld ontstaan. De geschiedenis kent meerdere perspectieven.’

Geen beschuldiging

De kunstenaar gebruikt zwartwitfoto’s van ansichtkaarten die te maken hebben met het koloniale verleden. ‘In dat zwartwitte beeld verwerkt ze kleur om er doorheen te weven. In dit geval de Nederlandse vlag. Je kunt het zien als metafoor: er gaat meer schuil achter het beeld dan je in eerste instantie denkt.’

Het mooie aan het werk is dat er nooit een beschuldiging in zit, zegt Zijlmans. ‘Het is niet zo simpel dat zwart goed is, en wit fout. Het beeld nodigt de kijker juist uit om na te denken over wat het precies betekent. Kaersenhout gebruikt alle middelen die een kunstenaar ter beschikking heeft: schilderkunst, glaskunt, stoffen, kralen, tekenkunst, fotografie, installaties en film.’

Zo maakte ze een film waarin beelden te zien zijn van de Amerikaanse danseres Josephine Baker die eind jaren ‘20 optrad in een kort rokje van namaakbananen. ‘Baker speelde met het idee van de zwarte vrouw. Je kunt zeggen dat zij daarmee de karikatuur bevestigt, maar je kunt ook zeggen dat ze ‘m juist weer toeëigent. Dat gebeurde ook eindeloos door de westerse cultuur. Picasso verzamelde bijvoorbeeld Afrikaanse en Polynesische maskers en die hebben hem geïnspireerd tot wat wij nu het kubisme noemen. Waarom zou die toeëigening omgekeerd niet ook kunnen?’

Suikersfinx

Een kunstenaar die ook gebruikmaakt van karikaturen is de Amerikaanse Kara Walker. ‘Zij heeft een tien meter hoge sfinx gebouwd die volledig is gemaakt van suiker. A Subtletly, or the Marvelous Sugar Baby (2014) verwijst naar de suikerrietplantages waarop tot slaaf gemaakten moesten werken. De sfinx heeft naast het uiterlijk van een leeuw ook kenmerken van een karikaturale zwarte vrouw met volle lippen, een hoofddoek en dikke billen. Ook Walker geeft een andere interpretatie aan een al bestaande geschiedenis. Die wordt zo gelaagder en veelkleuriger.’

Al dertig jaar pleit Kitty Zijlmans ervoor om niet uitsluitend vanuit eurocentrisch perspectief naar kunstgeschiedenis te kijken.

‘De geschiedenis is een complex weefsel met veel draadjes die met elkaar verbonden zijn. Wees je ervan bewust dat die “unieke” westerse ontwikkeling in de kunstgeschiedenis er niet zou zijn zonder verbintenissen met culturen over de hele wereld. Verwonder je over de creativiteit van deze kunstenaars, begrijp verschillende posities en neem het tot je. Dat klinkt misschien belerend, maar ik hoop wel dat dat gebeurt. De kunst is niet alleen het beeld, het is een diepe doorwerking van allerlei historische gebeurtenissen.’

Kitty Zijlmans, Zwart over wit - hedendaagse kunst en het slavernijverleden. Lezing Studium Generale, Lipsius zaal 019, maandag 25 september, 19:30 uur