De kritiek bestaat al langer: de linkse ideologie van wetenschappers zou de academische vrijheid onder druk zetten en het andersdenkenden moeilijker maken onderzoek te doen dat tegen de consensus ingaat.

Hoog tijd dus voor een debat, dat vorige week vrijdag plaatsvond in het Kamerlingh Onnes Gebouw, en waar ook wat prominenten op afkwamen, onder wie demissionair minister van Onderwijs Gouke Moes (BBB), voormalig minister van Buitenlandse Zaken Uri Rosenthal (VVD) en Leidse oud-rectoren Douwe Breimer en Carel Stolker.

Spoiler: organisator en hoogleraar natuurkunde Sense Jan van der Molen moest erkennen dat ‘de sprekers misschien niet helemaal de balans bieden tussen sommige andere meningen die hierover zijn’. 

‘Is er nog ruimte voor onderzoek dat tegen de stroom inzwemt en op weerstand stuit?’ vroeg migratieonderzoeker Steije Hofhuis zich af. ‘Ik wilde van NWO weten of ze weleens onderzoek financiert op het gebied van klimaat, gender en kolonialisme dat tegen het bestaande narratief ingaat. Ik kreeg als antwoord dat zulk onderzoek niet nodig is, omdat er al consensus over bestaat. Maar dat is een cirkelredenering. Er is namelijk consensus omdat er geen tegenstemmen zijn.’

Wie bij de Universiteit Leiden aan tegendraads onderzoek denken, noemt ‘het Gangetje’ op de rechtenfaculteit als voorbeeld, aldus Hofhuis. ‘Maar die zitten er al heel lang, er zijn ook nieuwe onderzoekers nodig.’

‘Kan een bioloog nog zeggen dat er twee geslachten zijn?’ vroeg iemand uit de zaal. ‘Buitenlandse onderzoekers zijn in grote problemen gekomen’, antwoordde Hofhuis. ‘In Nederland ken ik geen concrete casussen.’

Universiteitshistoricus Pieter Slaman had kritiek: ‘De beeldvorming is dat universiteiten linkse bolwerken zouden zijn. Maar hoe is de sfeer bij bijvoorbeeld fiscale economie en Security Studies? Kan het niet zo zijn dat er binnen disciplines schoolvorming is, maar dat het generaliserend is om de hele universiteit links of woke te noemen?’

‘Woke oefent een sterk morele aantrekkingskracht uit’, aldus de Utrechtse Jurist Elif Erken. ‘Maar daarin schuilt een sterke druk tot moreel conformisme en cancel culture. Sinds de jaren zestig zijn academici aan de rechterkant van het spectrum enorm in de minderheid gekomen. Dat kun je meten door te kijken hoe ze zichzelf identificeren en aan welke politieke partij ze geld doneren.’

Gedragscode wetenschappelijke integriteit

Ze haalde een recent essay aan van de Utrechtse bestuurskundige Thomas Schillemans, waaruit zou blijken dat Nederlandse universiteiten zich profileren ‘op een wijze die bijna een-op-een verbonden is met een politieke partij waar veel academici op stemmen’. Hamvraag: ‘In hoeverre leidt dat tot een vernauwing van de onderzoeksvragen die worden beantwoord en het vertrouwen in de wetenschap?’

Het doet denken aan de redenering van BBB-leider Caroline van der Plas, die onlangs stelde dat bij de Raad van State ‘veel D66’ers’ werken en dat hun adviezen daardoor ‘te politiek gekleurd’ zijn. Erken, evenals de andere sprekers, benoemde niet dat wetenschappers zich dienen te houden aan de Nederlandse gedragscode wetenschappelijke integriteit, waarbij eigen meningen ondergeschikt zijn aan al dan niet welgevallige onderzoeksresultaten.

‘Ik vraag me af of dat in Nederland bestaat’, aldus Erken. ‘Als je alles vanuit één kant van het spectrum bekijkt, waarbij elke vorm van tegenspraak meteen als rechts wordt gezien, is het veel moeilijker om verschillende wereldbeelden te doorgronden.’

De Rotterdamse biochemicus Raymond Poot betoogde dat er bij beursaanvragen steeds minder wordt geselecteerd op de kwaliteit van wetenschappers. Publicaties in gezaghebbende bladen doen minder ter zake. ‘In plaats daarvan zien we steeds meer als selectiecriterium welk onderzoek maatschappelijk nut heeft en wordt middels erkennen en waarderen naar leiderschap en team science gekeken. Maar dat is veel moeilijker te meten.’

Dat het de kansen vergroot van onervaren onderzoekers en het zogenoemde Mattheus-effect (de groeiende kloof die ontstaat doordat gevestigde wetenschappers die al veel beurzen krijgen steeds meer financiering binnenhalen) probeert tegen te gaan, bleef onbenoemd.

Vlaams filosoof Maarten Boudry betoogde via een videoverbinding dat stelling nemen tegen het predicaat ‘genocide’ in Gaza je als onderzoeker duur komt te staan. ‘Ik ben gecanceld door de UvA waar ik zou komen spreken en onze rector zegt letterlijk: “Een onderzoeker die wil aantonen dat er geen sprake is van genocide in Gaza, overschrijdt een grens.” Ik word er een beetje opstandig van als ik niet zelf mag weten wat ik onderzoek en publiceer. Dan kan ik de verleiding niet weerstaan het toch te doen.’

Anonieme getuigenissen

Hij heeft ‘dertig pagina’s aan anonieme getuigenissen’ verzameld van academici die zich niet voor Israël te durven uit te spreken. ‘Zij kunnen niet langer openlijk hun standpunt delen. Dat vind ik bijzonder zorgwekkend en bedreigt in toenemende mate de academische vrijheid. Ik hoop hiermee aan te tonen dat er wel degelijk een minderheid bestaat die niet meegaat met het antizionistische discours.’

Politicoloog Esmé Bosma vertelde dat er aan de UvA, waar ze toen werkte, voornemens waren om data over etniciteit en seksuele voorkeur te verzamelen om de diversiteit van medewerkers te meten. ‘De quota waren antiracistisch bedoeld, maar waren vooral gericht op de positie van vrouwelijke hoogleraren, de lhbtqi-gemeenschap en mensen van kleur.’ Die willekeur vond ze ingewikkeld. ‘Er werd bijvoorbeeld niet gesproken over de positie van vrouwen of homo’s binnen de orthodox-islamitische gemeenschap.’

Volgens haar worden mensen steeds meer gereduceerd tot gender, ras, huidskleur of geaardheid. ‘Dat vind ik zorgwekkend. Bovendien kan het verzamelen van deze data ook nog voor oneigenlijke doeleinden worden gebruikt. Dit is niet de oplossing tegen racisme.’

Hoewel Bosma aan het begin van haar verhaal zei te staan voor het bevorderen van gelijke kansen, gaf ze beleidsmakers geen alternatief om dat doel te bereiken.

Het aansluitende debat met het publiek leverde weinig diversiteit aan opinies op. ‘Moeten we niet actief waarborgen inbouwen om te voorkomen dat wetenschap te veel wordt gedomineerd door bepaalde opvattingen?’ vroeg een bezoeker. 

‘Zeker sociaal- en geesteswetenschappelijk onderzoek is onvermijdelijk politiek gekleurd en moet niet pretenderen de feiten te hebben los van ideologie’, antwoordde Hofhuis. ‘Vrij veel wetenschappers pretenderen dat wel. We moeten waarheidsvinding en rationaliteit overeind houden en inderdaad zorgen dat er voldoende tegenstemmen zijn.’

Ook stelde hij dat een kernwaarde als objectiviteit door instituten als de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) en de koepelorganisatie Universiteiten van Nederland (UNL) is losgelaten. ‘Daardoor kan ideologische tegenstanders veel makkelijker het zwijgen worden opgelegd.’

Slaman ging daar tegenin: ‘Ik geloof niet dat de KNAW elke pretentie tot betrouwbaarheid heeft laten varen. Dat is gewoon onzin.’

‘Ik heb de indruk dat woke in de maatschappij wel een beetje voorbij is’, zei minister Moes tot slot. ‘Ik ben er verantwoordelijk voor dat group think in ons onderwijsstelsel zo weinig mogelijk kans van slagen heeft. Ik hoop dat de wetenschap met haar zelfreinigend vermogen zo snel mogelijk een corrigerende koers gaat varen.’

Lees ook: ‘De balans is zoek’, schrijft Wierd Duk, maar dat geldt vooral voor zijn absurde verdachtmakingen