Begin mei 2019 ziet Thijs H. steeds meer verborgen boodschappen in kentekens van auto’s, in tijden van klokken en nieuwsberichten. Uiteindelijk krijgt hij zo de opdracht dat hij twee mensen moet vermoorden. ‘Anders zal zijn familie worden uitgemoord’, blijkt uit het verslag van het gerechtshof in Den Bosch.

Op 4 mei grijpt hij een scherp mes uit de keukenla en trekt hij in de Scheveningse Bosjes een vrouw van haar fiets en steekt haar dood. Twee dagen later zit hij bij zijn ouders op de bank en krijgt hij het idee dat de televisie hem vertelt dat zijn moeder eraan gaat. Vanaf dat moment ziet hij overal boodschappen. ‘Ergens die avond heeft hij in ieder geval opgepikt dat hij opnieuw mensen moet doden: het moeten er twee zijn.’

Op 7 mei pakt hij een groot mes uit de keuken van zijn ouders, stopt dat in zijn rugzak en loopt naar de Brunssummerheide. Daar rent hij naar een vrouw toe en steekt net zo lang op haar in tot ze dood is. Even later steekt hij een man neer die zijn hond aan het uitlaten is. Ook dit slachtoffer overleeft het niet.

Thijs H. wordt opgepakt en vervolgd. Vorige maand bepaalde de Hoge Raad dat de eerdere uitspraak van het gerechtshof blijft staan: een gevangenisstraf van 22 jaar en tbs met dwangverpleging. De rechtbank had H. eerder veroordeeld tot een gevangenisstraf van 18 jaar en tbs met dwangverpleging.

Verschrikkelijk treurig

‘Het hete hangijzer in deze zaak’, zegt Roosmarijn van Es, universitair docent criminologie, ‘is dat er drie zogeheten pro Justitia-rapporten zijn. Dat zijn evaluatieverslagen over de psychische gesteldheid van de verdachte, uitgevoerd door een psycholoog of psychiater. Daarin komen vragen aan bod als: had deze persoon op het moment van het delict last van een of meerdere psychische stoornissen? En hadden deze invloed op het plegen van het delict?’

In ongeveer in een kwart van de zaken die voor de meervoudige kamer komt, wordt zo’n rapport opgesteld. Van Es, die onlangs promoveerde, onderzocht welke invloed ze hebben op de besluiten die rechters nemen.

‘In de zaak Thijs H. speelden onderzoeken die elkaar tegenspraken een grote rol. In eerste aanleg bij de rechtbank is H. onderzocht bij het Pieter Baan Centrum. Ze verklaarden hem volledig ontoerekeningsvatbaar. Hij zou dan niet een straf, maar een tbs-maatregel moeten krijgen.’

Heel schrijnend

In het hoger beroep is er nog meer onderzoek gedaan. ‘Er kwam een rapport op verzoek van de verdediging én nog een nieuw rapport in opdracht van de raadsheer-commissaris. In dit laatste rapport vonden de deskundigen dat H. wel een stoornis heeft, maar ze konden er niet helemaal de vinger op leggen welke. Het was dan ook lastig om te bepalen wat de doorwerking van de stoornis is geweest in het delict. De onderzoekers konden ook geen advies geven over de toerekeningsvatbaarheid.’

Het hof heeft uiteindelijk aan dat laatste rapport het meeste gewicht gehangen en oordeelde dat de feiten in verminderde mate konden worden toegerekend. ‘Het is een verschrikkelijke en enorm treurige zaak. Deze man heeft psychische problemen, daar is geen discussie over. Ik vind het heel schrijnend dat hij nu eerst 22 jaar de gevangenis in moet voordat hij hulp krijgt.’

De behandelmogelijkheden in de gevangenis zijn heel beperkt, en pas twee jaar voor het eind van de gevangenisstraf mag H. de tbs in. ‘Hij zit dus twintig jaar binnen voordat hij kan doorstromen naar een kliniek. Ik vind dat heel lastig. Dat moet je eigenlijk niet willen.’

De zaak kent meer moeilijkheden, vindt Van Es. ‘Het begrip ontoerekeningsvatbaar is breed en vaag. In deze zaak heeft de Hoge Raad geprobeerd daar handen en voeten aan te geven. Er is een eerste toetsingskader opgesteld, maar wat er nu ligt, maakt het niet per se makkelijker. Wanneer ben je je er écht niet van bewust dat iets fout is? Het gaat zó over iemands psyche en innerlijke motieven: hoe kun je daarvoor objectieve criteria opstellen? Dat blijft een moeilijk grijpbaar concept. Ik zou mijn handen er niet aan willen branden. Ik ben benieuwd hoe hier in toekomstige zaken invulling aan wordt gegeven.’

Voor haar proefschrift deed de criminoloog een experiment onder tweehonderd rechten- en criminologiestudenten. In een fictieve zaak over zware mishandeling keek ze in hoeverre de aanwezigheid en inhoud van een pro Justitia-rapportage van invloed was op de overtuiging van schuld. Het pro Justitia-rapport mag namelijk níet meewegen in de bewijsbeslissing, en dient alleen als achtergrondinformatie.

Last van wanen

‘Er staat echter heel veel over de verdachte in, en dat schetst een soort context. Als je aan schizofrenie lijdt, last van wanen hebt en paranoïde bent, kun je agressief uit de hoek komen. Dat zegt echter niets over of je het geweldsfeit waarvan je wordt verdacht ook daadwerkelijk hebt gepleegd. Mensen hebben door talloze boeken, series en films allerlei ideeën over schizofrenie. Dat heeft waarschijnlijk invloed op de beoordeling.

‘Als die connectie gemaakt wordt, ben je dan eerder overtuigd van de schuld van de verdachte? Wat gebeurt er bij een beslisser als deze weet dat de verdachte psychische stoornissen heeft die het gepleegde delict goed kunnen erklaren? Geeft dat een rechter een zetje: de verdachte zal het wel gedaan hebben? Ik wilde dat onderzoeken, ook al weten we dat het juridisch gezien geen klap uit zou moeten uitmaken.

Het bleek wel degelijk uit te maken, zo bleek uit het experiment. ‘Puur de aanwezigheid van een rapport had een fors effect. Als er geen rapportage in het dossier zat, zagen we dat twee derde van de studenten de verdachte schuldig bevond. Met rapportage steeg dat naar 85 procent. Dat is een significante toename.’

Zijn rechters vatbaar voor dezelfde valkuilen? ‘Het is lastig om die conclusie te trekken, maar het zou me niet verbazen dat een rapportage meeweegt in de bewijsbeslissing, waarvoor het niet mag worden gebruikt. Mensen, en dus ook rechters, zijn immers vatbaar voor allerlei denkfouten.

Onjuiste ideeën

‘Ik heb het niet hard kunnen toetsen onder rechters. Dat is wel een enorme kanttekening. Om onderzoek onder strafrechters te mogen doen, heb je toestemming nodig van de Raad voor de Rechtspraak. Omdat ik voor deze experimenten veel rechters nodig zou hebben, vonden ze dat een zware belasting en kreeg ik helaas geen toestemming.

‘Ik denk wel dat een betere training voor rechters goed zou zijn. Ze moeten basiskennis hebben over veel voorkomende stoornissen en hoe die gerelateerd zijn aan gedrag, zodat ze geen besluiten nemen gebaseerd op onjuiste ideeën. Dat kun je voorkomen door cursussen en bijscholing. Het zou rechters ook helpen de rapporten beter te snappen.’

Dat is namelijk nog wel eens een probleem, bleek uit de uitgebreide gesprekken die Van Es hield met zeventien rechters. ‘Zij vertelden dat ze de rapporten van groot belang vinden. Rechters willen straffen combineren met zorg indien dat noodzakelijk is. Dat kun je alleen als je een goed beeld van de verdachte hebt. Maar ze krijgen heel veel informatie uit een andere discipline waarvan ze iets moeten maken. Met name de Pieter Baancentrum-rapporten zijn zeer uitgebreid. Je wordt overspoeld door al die gegevens. Het is dus best lastig om daar uit te halen wat je moet weten.’

Het is er de laatste jaren ook niet makkelijker op geworden. ‘Voorheen werkten deze rapportages met vijf gradaties van toerekeningsvatbaarheid. Een paar jaar geleden zijn dat er drie geworden: “Ontoerekeningsvatbaar, verminderd toerekeningsvatbaar en toerekeningsvatbaar”. Als twee rapporteurs een advies schrijven en er zijn vijf opties, dan is de kans dat ze verschillende categorieën noemen groter en dat maakt de beoordeling voor de rechter lastiger. Het idee was om die betrouwbaarheid te vergroten door het aantal gradaties terug te brengen.’

Overload aan zaken 

Maar volgens rechters werd hun werk daardoor juist moeilijker. ‘Er komt nu nog meer op ons op bord terecht, vertelden zij. Heel veel verdachten komen namelijk nu in die grote middencategorie “verminderd” terecht. Rechters worstelen vervolgens met vragen als: hoeveel straf moeten we dan aftrekken? Een beetje? Of juist veel?’

Een ander punt is dat zowel justitie als de psychiatrie overbelast zijn. ‘Er is al een aantal jaar een tekort aan deskundigen waardoor de rapporten redelijk laat aan dossiers worden toegevoegd. Rechters moeten die op het laatste moment nog doornemen. Er is ook steeds minder tijd om experts op te roepen voor een zitting. Je kunt niet verwachten dat deskundigen last minute hun agenda leegvegen om naar de rechtbank te gaan. Er is een overload aan zaken aan beide kanten, dat maakt het erg ingewikkeld.

‘Ik hoop dat de twee disciplines beter met elkaar gaan communiceren. Soms gaat het om heel simpele dingen. Als je dan hoort dat een rapporteur niet standaard een terugkoppeling krijgt over wat er met een advies is gebeurd in een strafzaak, is dat niet goed. Het is een kleine moeite om dat wel te doen. Hier laat justitie echt kansen liggen.’

Roosmarijn van Es, The mind in the courtroom: on forensic mental health reports in judicial decision-making about guilt and sentencing in the Netherlands. Promotie was 9 november.