Toen een bekende van Willemijn Aerdts voor zaken naar China reisde op zoek naar een nieuwe investeerder, en ze hem vroeg of hij een lege iPad en telefoon meenam, reageerde hij verbaasd. ‘Lachend beschuldigde hij me van beroepsdeformatie’, schrijft de docent aan het Institute Security and Global Affairs (ISGA) in Den Haag in haar boek Diensten met geheimen, hoe de AIVD en MIVD Nederland veilig houden.

Maar al snel bleek dat er niets grappigs was aan de waarschuwing van Aerdts. In haar boek verwijst ze naar een Volkskrant-artikel uit 2018 waaruit bleek dat ‘bedrijven en ambtenaren die met premier Rutte op handelsmissie naar China zouden gaan vergaande veiligheidsinstructies hadden ontvangen’, namelijk: een lege laptop meenemen, mobiele telefoon thuislaten en een versleutelde internetverbinding gebruiken. Het ministerie van Buitenlandse Zaken achtte het ‘waarschijnlijk dat alle apparatuur die wordt achtergelaten op hotelkamers wordt leeggetrokken en dat alle telefoontjes en berichten kunnen worden onderschept door de Chinese overheid’.

We moeten dus vooral niet naïef zijn ‘als het gaat om de kwetsbaarheid van onze democratische rechtsorde door bijvoorbeeld ondermijning of spionage’, concludeert Aerdts in haar boek dat vandaag in Wijnhaven wordt gepresenteerd. ‘Ik hoop dat het me met dit boek gelukt is om je dát mee te geven.’

Angst wegnemen

De toon van deze laatste zin is veelzeggend. Het boek is vooral een laagdrempelige schets van hoe de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) en de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD) zijn ontstaan en wat ze doen, een soort Veiligheidsdiensten for Dummies dus.

Aerdts wil de angst voor het inlichtingenwerk wegnemen. ‘Van de studenten die de minor intelligence studies volgen is elk jaar een deel bang dat zij in de gaten worden gehouden door de diensten. Die gedachte is begrijpelijk, maar het is een fabeltje dat de diensten grote groepen Nederlanders in de gaten zouden houden. Je kunt rustig ademhalen, want hoogstwaarschijnlijk ben je niet interessant genoeg om te worden gevolgd.’

Ze benadrukt juist het belang van het werk en gaat uitgebreid in op een succesvolle actie uit 2018. Toen voorkwam de MIVD dat Rusland het wifinetwerk van de Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons (OPCW) in Den Haag kon hacken. ‘Op dat moment was bekend dat de OPCW onderzoek deed naar de vergiftiging met het gifgas novitsjok van de voormalige spion Skripal in Groot-Brittannië en naar een aanval met gifgas in Douma (Syrië).’ Vier Russische spionnen werden op heterdaad betrapt en direct het land uitgezet. Dit werd bekendgemaakt toen Aerdts net met een gastdocent een ‘college over cyberspionage, toevalliger kon bijna niet’ aan het geven was. Dat college werd afgebroken om meteen de persconferentie te kunnen volgen.

Aerdts gaat ook uitgebreid in op het toezicht op de MIVD en de AIVD. In 2018 werd na een raadgevend referendum de nieuwe Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2017 ingevoerd. Critici vreesden vooral de onderzoeksopdrachtgerichte interceptie (oog-interceptie) in de wet. ‘Dat is de bevoegdheid om communicatie te tappen via ether en kabel, zoals internetverkeer. Oftewel: de diensten mogen gegevens waarvan ze van tevoren niet precies weten wat er allemaal in zit, in bulk binnenhalen. Tegenstanders waren bang dat de diensten een “sleepnet” zouden uitwerpen en te pas en te onpas gebruik zouden maken van deze bevoegdheid.’

‘Te veel toezicht’

Volgens Aerdts is het toezicht op de diensten echter terecht zeer uitgebreid. ‘Het parlement, de Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD), de Toetsingscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB), de Algemene Rekenkamer en de rechter houden de diensten in de gaten.’

Maar al dat toezicht kan de effectiviteit in de weg zitten, stelt Aerdts. De Russische en Chinese geheime diensten hebben namelijk niet of veel minder te maken met toezicht. ‘Uit de evaluatie van de Wiv in 2020 blijkt dat er wel degelijk sprake kan zijn van te veel toezicht.’ Dat ligt echter vooral aan de politiek. De wetgever heeft de ‘open normen uit de wet niet ingevuld, waardoor de toezichthouders deze rol op zich hebben genomen en zij de wet zo streng uitleggen dat bepaalde bevoegdheden, zoals de oog-interceptie, nauwelijks kunnen worden ingezet.’

En er komt alweer een nieuwe wetgeving aan. ‘De diensten stellen dat ze niet genoeg ruimte hebben om cyberaanvallen af te wenden. Daarom is er een tijdelijke wet ingediend bij de Tweede Kamer die het mogelijk moet maken sneller zicht te krijgen op offensieve cyberactiviteiten van landen als Rusland en China.’

Belangrijkste verandering: de inzet van bepaalde bijzondere bevoegdheden hoeft niet meer vooraf te worden goedgekeurd door de TIB.

Fundamenteel tegengeluid

Op de nieuwe wet komt scherpe kritiek, van onder meer Bits of Freedom, de organisatie die opkomt voor de digitale rechten van burgers. Dat noemt Aerdts wel, maar ze vergeet een fundamenteler tegengeluid: oud-AIVD’er Bert Hubert die lid was van de TIB, stapte vorig jaar uit die toezichtscommissie omdat hij de nieuwe bevoegdheden ‘veel te ver’ vond gaan. ‘Daar voel ik me niet goed bij’, zei hij destijds in NRC.

Volgens anderen, waaronder de Algemene Rekenkamer die de impact van de WIV 2017 op de diensten onderzocht, is de nieuwe wet noodzakelijk omdat de diensten binnen de huidige regelgeving niet in staat zijn om effectief te reageren op offensieve cyberoperaties. De titel van het onderzoek van de Rekenkamer laat weinig te raden over: De wet dwingt, de tijd dringt, de praktijk wringt.
Dat lijkt ook de boodschap van Aerdts’ boek te zijn: de diensten gaan meer bevoegdheden krijgen, maar we hoeven echt niet bang voor ze te zijn.

Willemijn Aerdts, Diensten met geheimen. Hoe de AIVD en MIVD Nederland veilig houden. Ambo|Anthos, 256 pagina’s, €22,99 Boekpresentatie is donderdag 25 mei, 15:45 - 17:00 uur, Spaanse Trappen, Wijnhaven