‘Jeetje, wat vergezocht’, kreeg Bart Barendregt drie jaar geleden als reactie op zijn onderzoeksonderwerp: de relatie tussen de islam en kunstmatige intelligentie in Zuidoost-Azië. ‘Dat is nu wel anders’, zegt de antropoloog lachend. ‘De tijd begint mijn onderzoek in te halen. Destijds was het zoeken naar een speld in een hooiberg, maar nu zijn AI en islam overal.’

Voor de hoogleraar, die de UNESCO-leerstoel Anthropology of Digital Diversity bekleedt, lag de keuze sowieso voor de hand. ‘Ik heb dertig jaar veldonderzoek gedaan in Singapore, Maleisië en Indonesië en spreek de talen. De islam is een heel tekstuele religie en AI brengt daarin veel teweeg.’

Ook wil hij laten zien hoe moslims de digitale wereld omarmen. ‘De islam wordt vaak geassocieerd met tradities, om het maar even bot te zeggen: “Terug naar de woestijn!” Ik pak een uitermate futuristisch onderwerp om te laten zien dat die ontwikkelingen ook in de islamitische wereld ter discussie staan.’

Koran Belt

Waar te beginnen? ‘Er zijn zeshonderd tijdschriften in de universiteitsbibliotheek op het gebied van Zuidoost-Azië en islam. Met datamining kijken we hoe men in de afgelopen dertig jaar heeft gepraat over computers, internet en AI. Wanneer kwam dat voor het eerst op, wat zijn de verschillen daarin en welke discussies ontstaan? Op Twitter reageren mensen natuurlijk veel sneller dan in tijdschriften. Daarom kijken we ook nog naar 25 miljoen tweets vanuit die regio over de islam en AI. Bij elke nieuwe uitvinding laaien online de discussies meteen op.’

Ook veldwerk mag niet ontbreken. ‘Momenteel zit een PhD-student in Singapore die onderzoekt hoe de staat met AI omgaat. Een andere promovendus gaat naar Indonesië om daar te kijken hoe zowel een islamitische als seculaire universiteit een AI-programma opzet. De derde PhD-student gaat naar Maleisië, juist ver weg van de hoofdstad Kuala Lumpur, in wat de Koran Belt wordt genoemd, op de grens met Thailand. Daar zal de toekomst niet direct gelinkt worden met AI. Ik ben degene die al die onderzoeken aan elkaar moet rijgen.’

Opvallend genoeg geldt Zuidoost-Azië als broedplaats van nieuwe technologie, legt de hoogleraar uit. ‘Verschillende partijen gebruiken die regio om nieuwe producten op de markt te brengen en uit te proberen, nog voor ze in China, de Verenigde Staten of Europa worden gelanceerd.’

Foefjes

Daarvoor zijn twee belangrijke redenen. ‘De koopkracht in Zuidoost-Azië is hoog. Een rijke opkomende middenklasse wil heel graag alle moderne foefjes consumeren, als teken van status. Daarnaast bestaat er minder regelgeving rondom privacy, dus liggen de data van consumenten voor het oprapen.

Wij kijken hier meer vanuit angst naar AI en overhandigen onze data niet aan iedereen. Daar worden vooral de economische mogelijkheden gezien.’

Barendregt is niet geïnteresseerd in de technologie zelf, maar wel in de gevolgen voor sociale relaties en het menszijn. ‘Iedereen maakt zich druk om de komst van AI. Er heerst veel angst.’ Toch heerst die angst in Zuidoost-Azië minder dan in het Westen. ‘Er is vooral hoop en dat vind ik veel interessanter. AI wordt veel meer omarmd. Men verwacht dat het voor een nieuwe opleving van de islam kan zorgen.’

Halal-reisapps

Die ontwikkeling is al volop aan de gang. ‘Waar wij Netflix hebben, kijken sommige moslims Nurflix. Daar zien ze kuise, religieuze soaps. Er zijn halal-reisapps waarop je sterren kunt geven voor hoe sharia-­achtig het hotel is. In plaats van ChatGPT raadpleegt men HadithGPT of andere apps. Als je je tot die technologie richt met vragen over vegetarisch eten binnen de islam of hoeveel vrouwen je mag trouwen, heb je geen imam meer nodig.’

Het leidt tot verhitte discussies. ‘Robots kunnen de Koran reciteren. Betekent dat dan dat robots moslim kunnen worden? En mag je het leven wel namaken, in de vorm van mensachtige robots, wat een ontzettend taboe is in de islam? Stel dat er straks implantaten zijn die je leven kunnen verlengen. Mag dat binnen jouw religie? De islam gaat er namelijk vanuit dat Allah jou een bepaalde tijd op aarde heeft gegeven. Maar sommige moslims zien technologie als een van Gods mirakels, iets wat wij als mensheid van Hem hebben gekregen.

‘Je merkt bijvoorbeeld dat jongeren behoefte hebben aan dat nieuwe tijdperk. Voor hen is het verfrissend dat iemand in twintig seconden via Instagram of Tiktok complexe zaken uit de islam kan uitleggen. Er zijn niet-generatiegenoten die het helemaal niks vinden, maar het betekent wel dat religie dus wordt doorgegeven.’

Zo ontstaan nieuwe ontwikkelingen binnen de islam. ‘Er zijn nu opeens veel jonge vrouwen die online voor de islam gaan spreken. Dat is een heel spannend verschijnsel omdat de islam toch wordt gezien als een mannen-met-lange-baarden-religie. In Zuidoost-Azië is er vanouds meer gendergelijkheid binnen de islam. Vrouwen hebben daar veel meer zeggenschap dan elders in de islamitische wereld.’

Tegelijkertijd brengt AI ook duistere kanten met zich mee. ‘Je hebt zogenoemde cyber warriors die nepnieuws verkopen om verkiezingen te beïnvloeden of islamitische groeperingen die flauwekul roepen over dat mensen niet goed bidden. Want wie gaat spelen met dit soort technologieën? Mensen die geen platform hebben. Ook Zuidoost-Aziatische wappies profiteren helaas van deze technologieën.

‘Indonesië had een tijdje een “snitch app” waarmee je je buren kon aangeven die niet goed genoeg moslim zijn. Het werd uiteindelijk vooral gebruikt door gelovigen die andersoortige moslims wilden aangeven. In Zuidoost-Azië heb je namelijk vele soorten stromingen binnen de islam, van mensen die vijf keer per dag bidden tot mensen bij wie slechts in het paspoort staat dat ze moslim zijn. De app is nu gelukkig verbannen.’

Barendregt heeft ‘gemengde gevoelens bij de toekomst van kunstmatige intelligentie’, zegt hij. ‘Digitale geletterdheid is het enige redmiddel. Je moet mensen de expertise geven en op vroege leeftijd leren programmeren zodat ze snappen wat feiten zijn en wat gefabriceerd is. We moeten niet naïef zijn over alle bedreigingen, maar tegelijkertijd heb ik vertrouwen in de veerkracht van mensen en geloof ik heilig dat we AI ook weer een plek geven.’