‘Toen op straat mensen werden vermoord, kwam ik op het punt waarop ik moest kiezen: blijf ik vanaf een afstandje alles beschrijven, óf ga ik eraan meedoen en maak ik onderdeel uit van de geschiedenis? Voor mij een gemakkelijke keuze’, vertelt Bahia Shehab.
Op 25 januari 2011 brak er een revolutie uit tegen het regime van de Egyptische president Hosni Mubarak. Een maand eerder was met de Jasmijnrevolutie in Tunesië een golf van opstanden begonnen, die al snel een hoopvolle naam kreeg: de Arabische Lente. Op 11 februari maakte Mubarak na dertig jaar zijn vertrek bekend.
‘De regering trad af’, zegt Shehab. ‘Het leek op het begin van iets nieuws. Maar bij nader inzien was misschien alleen een façade afgetreden.’ De eerste maanden hield ze zich afzijdig. ‘Ik noteerde slechts wat er allemaal gebeurde.’ Tot ze besloot dat ze wel in actie móest komen. Ze ging de straat op en liet een boodschap achter op een muur: het Arabische teken voor het woord NEE.
Op 15 december ontvangt ze in Amsterdam de Prins Claus Prijs, voor haar inzet op het gebied van cultuur en ontwikkeling. Twee dagen eerder geeft ze een masterclass bij het Leiden University Centre for the Study of Islam and Society (LUCIS).
‘Ik bestudeerde de geschiedenis van de Arabische kaligrafie al langer. De letter voor het woord NEE komt in veel varianten voor. Ik was benieuwd geraakt of ik er duizend verschillende zou kunnen vinden op alles wat ooit verschenen was in Arabisch schrift. Ik zocht in bibliotheekboeken en in collecties van musea en universiteiten, waarvan je tegenwoordig gelukkig heel veel online kunt vinden. En het meest maakte ik gebruik van de database van Bernard O’Kane, met gebouwen uit heel Caïro.’
O’Kane is verbonden aan de American University in Caïro, waar ze zelf studeerde en inmiddels universitair hoofddocent is. ‘Intussen werk ik in Leiden nog aan mijn proefschrift, over de beweging van Letteristen, die in de jaren vijftig en zestig kaligrafie inzetten voor hun boodschap.’
Al die NEE’s kwamen terecht in de kunstinstallatie A Thousand Times No, die eind 2010 in het Haus der Kunst in Munchen te zien was. Ze waren ook verzameld in haar boek A Thousand Times NO: The Visual History of Lam-Alif, dat ze datzelfde jaar publiceerde. En in 2011 sprayde ze de NEE’s uit haar boek op de muren van Caïro, met steeds een kleine boodschap waartegen ze gericht waren.
‘Dingen waartegen elk normaal mens NEE zou zeggen, maar toch gebeurden ze. Kogels, moordpartijen op straat, het kapot trekken van vrouwenkleren.’ Een van haar bekendste afbeeldingen bevat een blauwe bh, naar aanleiding van een filmpje waarin de oproerpolitie met geweld tekeerging tegen een vrouw tot alleen een blauwe bh haar bovenlichaam nog bedekte. Shehab maakte een stuk of 35 van die schilderingen, schat ze. Voor haar andere werk had het geen negatieve gevolgen. ‘De American University moedigt ons gelukkig zelfs aan om ons uit te spreken.’
Op de vraag of ze nooit gepakt is, reageert ze laconiek. ‘I’m still here. Dat was anders niet het geval geweest. Er gingen veel mensen de straten op in die tijd. We beschermden onszelf met elkaar. Je kon gemakkelijk opgaan in de menigte.’
Ze was lang niet de enige die verf meenam bij de protesten. ‘Tussen 2011 en 2013 was er een bloeiende scene van ik geloof wel honderden artiesten in Caïro. Nu niet meer: de meesten maken nog wel kunst, maar vooral buiten Egypte. Of in Egypte, maar dan niet meer politiek geladen. Want dat is niet meer mogelijk.’
Hun verhalen zal ze komende dinsdag ook vertellen aan de Leidse studenten. ‘Ik ben zelf maar een van de duizenden activisten. Ik ga ook vertellen over het werk van anderen, hoe ze met de situatie dealden en wat hen in de toekomst nog te wachten staat. Een goed boek over de straatkunst uit de revolutie is trouwens Walls of Freedom (2014). In Egypte is het verboden. We kunnen het alleen buiten Egypte bemachtigen, en dan onze kopieën naar binnen smokkelen. Het is een goede documentatie van wat we gemaakt hebben.’
Op de muren is namelijk niks meer te zien. ‘Alles is overgeschilderd. We wonen in a nice and clean city nu. Intussen is het Egyptische pond, onze munteenheid, op drift geraakt. Ik denk dat de mensen hier beter verdienen.’
Zelf laat ze soms nog NEE-tags achter, maar dan op uitnodiging, in andere steden. ‘Dit jaar bijvoorbeeld in Vancouver, New York en Madison in Wisconsin. Ik voeg er nu andere boodschappen aan toe, uit gedichten, die gaan over waar we nu staan met z’n allen, de huidige stand van zaken. In Marrakesh, Tokyo, Istanbul en Beirut voerde ik die opzet verder door. En volgende week beschilder ik een muur in Amsterdam. Wat ik erop zet, weet ik al wel, maar ik wil het nog niet kwijt.’
Meer over het NEE-project is te zien in de documentaire Nefertiti’s Daughters (2015) en in Shehabs TED Talk uit 2012. Ze is er nog niet helemaal klaar mee.
‘Soms moet je dingen loslaten, zodat ze een eigen leven kunnen gaan leiden. Sinds 2012 maak ik ook allerlei andere kunstprojecten met een politieke boodschap, en er zullen ongetwijfeld nóg andere ideeën komen. Maar met de NEE-tekens zal ik altijd wel bezig blijven. Al die NEE’s blijven bijzonder voor me.’
Bahia Shehab: A Thousand Times No: Masterclass on Arabic Revolutionary Graffiti
Matthias de Vrieshof 2, di 13 dec, 13.00 – 17.00