Je kent het wel: voor de bruiloft van je zus of voor de 21e verjaardag van je dispuutsgenoot moet je een nieuwe tekst schrijven op een bekende melodie. Ongetwijfeld is ‘Heb je even voor mij’ van Frans Bauer dan een voor de hand liggende kandidaat. Iedereen kent de melodie, dus zingen maar.
Contrafacten, heten die liedjes met een nieuwe tekst op een bestaande melodie. Dat was precies de manier waarop van de zestiende tot de negentiende eeuw liederen werden gemaakt, vertelt Tim Vergeer, die volgend jaar hoopt te promoveren op de rol van emoties in vroegmodern theater. Samen met collega’s stelde hij de Top 40 van de Gouden Eeuw samen.
Kracht van melodie
‘Daarin staan de bekendste melodieën uit die tijd waarop mensen keer op keer nieuwe liedteksten bedachten. Het zijn dus geen vaststaande liederen met maar een en dezelfde tekst zoals we die nu kennen.’
Veel melodieën werden aanvankelijk gebruikt voor psalmen, weet Vergeer. ‘Op zondag zongen de mensen daarop liederen in de kerk, op maandag zongen ze er in de kroeg een liefdesliedje op. Zo werd een religieuze melodie ook gebruikt voor wereldlijke liederen. Dat is de kracht van die melodieën, waardoor iedereen ze kende.’
Het project voerde hij uit met onder meer initiatiefnemer en muziekspecialist Margot Kalse en Olga van Marion, universitair docent literatuur en cultuur van de Gouden Eeuw. Maar zonder het werk van wijlen Louis Grijp, bijzonder hoogleraar van de Universiteit Utrecht op het gebied van de Nederlandse liedcultuur, hadden ze die Top 40 nooit kunnen samenstellen, zegt Vergeer.
Vele jaren werk
‘Hij heeft een enorm corpus van liedboeken en manuscripten bestudeerd uit bibliotheken in Nederland en Vlaanderen. Alle bekende Nederlandse liederen en melodieën die in de vroegmoderne tijd en middeleeuwen zijn gebruikt, heeft hij opgenomen in de Liederenbank van het Meertens Instituut. Dat heeft vele jaren invoerwerk gekost. Om erachter te komen welke melodieën het vaakst voorkwamen, is hij uit het materiaal gaan turven. Wij vroegen het Meertens Instituut uit die data een lijst van de veertig populairste melodieën te genereren.’
Bij die melodieën hebben Vergeer en zijn collega’s ook teksten gezocht die vaak op de melodieën werden gezongen.
Op de populairste melodie zijn in de Gouden Eeuw ongeveer vierhonderd verschillende teksten geschreven. ‘Die melodie zal iedereen wel gekend hebben’, zegt Vergeer, die nog niet wil verklappen welke dat is. ‘Het is overigens niet het Wilhelmus, maar die staat wel in de top 10.’
Wat is het belang van de hitlijst? ‘Het laat zien hoe de populaire cultuur eruitzag, in tegenstelling tot de hogere cultuur van Hooft en Van den Vondel, die veel bekender is. Het biedt inzicht in het alledaagse, gewone leven van toen.’
Vrijerij
Bovendien zeggen ook de teksten iets over de cultuur uit die tijd. ‘Vaak ging het over religie, maar ook over jonge mensen die het leven en de liefde aan het ontdekken zijn. Het laat zien hoe Nederlanders in die tijd daarmee omgingen, en welke aspecten van religie, vrijerij en het huwelijk belangrijk waren.’
Het lied Courante Monsieur staat op nummer 19 in de Top 40 van de Gouden Eeuw.
Er bestaan verschillende versies van het lied, maar de samenstellers kozen voor de variant uit het liedboek ’t Amsteldams Minne-Beeckie (1645). Daarin is de vrolijke dansmelodie gecombineerd met een erotische tekst over een jongeman die mevrouw Rozemond zeer aanbidt. Hij kust haar, maar wil eigenlijk veel meer.
Maer als ik in uwe open schoot,
My levend’ mach begraven; o gewenste doot!
Die my al bevend’, tot de weelde nood’t
Die Venus, (tot een Minneloon,)
Schonck aan d’in schoonheyt gadeloze Adoon;
Daer ik, hol over bol, in gly,
Tot ik verstik in lekkerny.
(Wie het niet snapt, kan hier de vertaling vinden, samen met de rest van de tekst, de melodie en een luisterfragment)
Daarnaast willen de wetenschappers benadrukken dat muziek en zang iets is van alle tijden. ‘Kijk naar de voetbalstadions, waar ze met z’n allen het clublied zingen. Op studentenverenigingen worden dispuutsliederen gezongen, vaak ook op melodieën van bekende liedjes. Het is een traditie die al teruggaat tot aan de zestiende eeuw.’
Het aftellen is inmiddels begonnen. Elke zaterdag wordt een nieuwe hit van toen onthuld op de website neerlandistiek.nl, net zolang tot alle veertig melodieën er zijn te vinden, voorzien van een inleiding en woord- en tekstverklaringen.
Opname
‘Ons streven is om eind van dit jaar een liedboek uit te geven waarin we de muzieknotatie opnemen, met teksten erbij die je erop kunt zingen’, zegt Vergeer. ‘We gaan ook alle liederen opnemen in een kerk, vanwege de mooie akoestiek daar. Daarvan maken we een cd die bij het liedboek wordt geleverd.
‘We mikken op een publiek van enerzijds neerlandici, en anderzijds bijvoorbeeld koorzangers. Maar we hopen ook middelbare schooldocenten te bereiken die dit goed kunnen gebruiken als lesmateriaal om de populaire cultuur uit de zeventiende eeuw mee te bespreken en die liederen samen in de klas te zingen. Dat lijkt me wel passend nu er plannen zijn om het schoolvak Nederlands te hervormen.’
Om hun project te kunnen financieren hebben de wetenschappers een crowdfundingsactie opgezet. Het streefbedrag is 12.000 euro, waarvan nu ongeveer zestig procent is behaald. Wie een leuk bedrag doneert, krijgt daar ook iets voor terug, belooft Vergeer. ‘Wie 50 euro stort krijgt de cd thuisgestuurd, bij een donatie van 250 euro krijg je een cursus zingen, voor 500 euro krijg je naamsvermelding in het boek en wie 1000 euro doneert, krijgt een thuisconcert.’