Achtergrond
Fuck die onzekerheid
Is het impostor syndrome een vloek, of een normale reactie op succes? Een speciaal theatercollege moet Leidse promovendi leren hoe ze ermee om kunnen gaan. De Britse schrijver Neil Gaiman schreef ooit aan een fan hoe hij op een bijeenkomst was van ‘grootse en goede mensen: kunstenaars en wetenschappers, schrijvers en ontdekkers.’ De hele tijd was hij er zeker van dat de rest erachter zou komen dat hij (Sandman, Coraline, American Gods) daar niet tussen hoorde. Hij raakte aan de praat met een vriendelijke oude man die dezelfde voornaam bleek te hebben, en hetzelfde gevoel: ‘Al die andere mensen hebben geweldige dingen gemaakt, en wat heb ik nou helemaal gedaan?’ ‘Nou’, zei Gaiman: ‘Je was wel de eerste man op de maan. Dat telt wel, zou ik denken.’ De les voor hem was dat als zelfs Neil Armstrong het gevoel heeft een impostor te zijn, iemand die zich voordoet als iets dat hij niet is, dan hebben we dat gevoel misschien wel allemaal.
Bart Braun
donderdag 25 januari 2018
© Gees Voorhees

Bij het hebben van succes hoort blijkbaar maar al te vaak het gevoel dat dat succes niet verdiend is. Ook in Leiden komt het voor: een onderzoek naar de geestelijke gezondheid van Leidse promovendi uit 2017 liet zien dat veertig procent(!) van hen risico loopt op geestelijke-gezondheidsproblemen. Van die groep had twee derde het gevoel niet competent te zijn om te promoveren.

‘Uit het onderzoek naar het impostor syndrome blijkt dat een derde van de mannen er last van heeft, en twee derde van de vrouwen. Het punt is echter: veel mensen denken dat ze de enige zijn. Het feit alleen al dat ze leren dat al die andere mensen er ook last van hebben, geeft al opluchting’, vertelt Vreneli Stadelmaier. Stadelmaier is schrijfster, coach, publiek spreker en winnares van de Joke Smit-prijs voor emancipatie. Volgende week dinsdag geeft ze een theatercollege over het bedriegerscomplex. ‘Het gaat om kennisoverdracht, maar wel op een theater-achtige manier’, verduidelijkt ze: ‘Er zit video in, muziek, interactie met het publiek: het is ook entertainment. De titel is Crush the insecurity: er is me met klem afgeraden om het Fuck insecurity te noemen. Blijkbaar komt Fuck toch te hard over in het Engels.’

‘Syndroom’ is een groot woord hier, moet gezegd. Het impostor syndrome is geen officiële psychiatrische diagnose zoals depressie. Sterker nog: als het zo veel voorkomt, lijkt het eerder een volkomen normale reactie op het verkeren in een succesvolle omgeving.

En ook al voelt dat niet altijd zo, ook een universiteit is dat. Iedereen om je heen is slim en werkt hard; dan komt al gauw de twijfel of je daar wel bij hoort. Stadelmaier: ‘Iedereen heeft wel eens zulke gedachten. De vraag is: zet je jezelf eroverheen? Het is voor vrouwen een groter probleem dan voor mannen, omdat vrouwen in onze samenleving vaker gemaand worden om voorzichtig te zijn, en geen risico’s te nemen.’ Dus zeggen ze vaker nee, en proberen ze minder vaak to fake it till you make it.

Wat ook kan: ‘De vrouwen slaan zo’n aangeboden mogelijkheid niet af, maar dan gaan ze er ook voor zorgen dat het perfect is. Met alle risico’s op overwerktheid en burn-outs van dien. Een fout is namelijk het bewijs dat je inderdaad een oplichter bent.’

Zoals de ervaringen van de twee Neils laten zien, gaat het gevoel dat je succes onverdiend is niet over bij verder succes. ‘Meryl Streep durfde na elke Oscar die ze won wekenlang de telefoon niet op te nemen. Bang dat ze te horen zou krijgen dat de Academy zich vergist had. "Sorry, je bent toch eigenlijk geen goede actrice, geef de prijs maar terug", zoiets.’

‘Hoe meer succes je hebt, hoe meer last je krijgt’, vertelt Stadelmaier: ‘Je hebt alleen maar meer manden om doorheen te vallen.’

Oftewel: aanpakken, dat bedriegerscomplex. ‘Je moet leren om niet naar zo’n gedachte te handelen, als ‘ie oppopt. Je bent niet je gedachten. En misschien waren je gedachten vroeger wel waar, maar nu niet. Waar komt die stem vandaan? Was dat misschien een ouder die je klein hield? Die gedachten willen je behoeden voor falen, of voor uitgelachen worden. Dat zijn heel basale emoties, maar als volwassene kun je daarmee omgaan. Je gaat er niet dood van. En je kan het gewoon.’

Nou ja, "je" in zijn algemeenheid dan. Die andere mensen, die kunnen het. Jij niet, jij bent gewoon wèl een echte bedrieger, en vroeg of laat word je ontmaskerd. Terug naar Gaiman: ‘Misschien zijn er helemaal geen grote mensen, alleen mensen die hard hadden gewerkt, en mazzel gehad, en gaat iedereen het leven soms een beetje boven de pet.’

Dat kan ook nog, natuurlijk.

Theaterlezing: Crush the insecurity (voertaal Engels).

Dinsdag 30 januari, 17:00. Lipsius, zaal 005. Alleen toegankelijk voor promovendi. Opgeven verplicht.