Achtergrond
Opgehangen wegens flirten
Eerst was het de vrouw die arme weerloze mannen verleidde en hen in het ongeluk liet storten. Daarna werd de man afgeschilderd als een geil dier, steeds op zoek naar weerloze prooien. In The Origins of Sex beschrijft de Britse historicus Faramerz Dabhoiwala hoe de seksuele moraal in de loop der eeuwen veranderde.
woensdag 18 april 2012
‘De moderne Pygmalion’ van de Engelse schilder Thomas Rowlandson (1756-1828)

Het is de winter van 1644 in de Amerikaanse koloniën. James Britton is ziek en verwacht spoedig te zullen bezwijken. Zijn geweten speelt op en hij bekent zijn zonden. Britton vertelt dat hij na een nachtje flink doorhalen zonder succes heeft geprobeerd seks te hebben met Mary Latham, een jonge getrouwde vrouw uit een goede familie.

Onmiddellijk worden de autoriteiten ingeschakeld. En die nemen geen halve maatregelen. Latham woont inmiddels ver weg, maar toch worden er 's nachts agenten op pad gestuurd om de pas achttienjarige Mary op te pakken en naar Boston te brengen om daar terecht te staan voor overspel.

Seks hebben ze niet gehad maar een stevige flirt is voldoende voor de galg. Opvallend is dat Mary overspel bekent en bereid is te sterven als genoegdoening voor haar vreselijke zonde. Maar eerst wordt de berouwvolle Britton opgehangen. In de schaduw van de galg spreekt Mary het toegestroomde publiek toe en doet nogmaals boete voor haar verschrikkelijke daad tegen God en maatschappij. Even later bungelt ook zij aan de strop.

Dit schrijnende verhaal komt uit het dit jaar verschenen boek The Origins of Sex van de aan Oxford verbonden Britse historicus Faramerz Dabhoiwala. Vrijdag geeft hij een lezing in Leiden.

Het is een extreem voorbeeld van de seksuele moraal die in de zeventiende eeuw heerste. De Puriteinse kolonisten die naar Amerika vertrokken waren strenger in de leer dan hun Europese broeders. Maar ook in Europa bestreden staat en kerk overspel, seks buiten het huwelijk en masturbatie met steeds meer overtuiging. 'Vrijwel de gehele bevolking stond hier achter', zegt Dabhoiwala. 'Overspel en prostitutie waren ten strengste verboden door God. Mensen geloofden daar heilig in. Het niet ingrijpen en straffen kon wel eens betekenen dat niet alleen de daders maar de gehele bevolking door Hem gestraft zou worden. Vele overspelplegers werden ook buiten de autoriteiten om hard aangepakt.'

Minder dan een eeuw later was de cultuur in Engeland maar ook in de rest van Europa fors veranderd. Er werd opener gesproken over seksualiteit. Kerk en staat hielden zich minder bezig met overspel. De vleselijke lusten waren meer een privézaak geworden.

Dabhoiwala zocht uit waar deze revolutie vandaan komt. 'Gedurende de Verlichting verdwijnt het rechtlijnige denken over geloof. Veel filosofen nemen de bijbel niet meer letterlijk. De grenzen tussen welk gedrag acceptabel is welk gedrag niet worden wazig. Ook de scheidslijn tussen privé en publiek wordt minder duidelijk.

Opvallend is ook dat in de zeventiende eeuw vrouwen werden gezien als animators van overspel. Zij waren wellustig en grepen elk moment aan om arme weerloze mannen te verleiden en hen zo in het ongeluk te storten.

De schuld verschuift in een korte tijd naar mannen. Dabhoiwala stelt dat een belangrijke rol hierin is weggelegd voor vrouwelijke schrijvers. 'Vrouwen worden in de 18e eeuw pas echt in de gehoord in het publieke debat. De schrijfster en filosoof Mary Astell heeft bijvoorbeeld een grote invloed.'

Al in 1700 schrijft zij over de rol van mannen: 'tis no great matter to them if women, who were born to be their slaves, be now and then ruined for their entertainment.' Maar als snel verschijnen er romans, vaak geschreven door vrouwen, die mannen afschilderen als wilde geile dieren die steeds weer op zoek gaan naar een weerloze prooi.

In het buitenland gebeurt in grote lijnen hetzelfde. 'De roman Sara Burgerhart van Betje Wolff en Aagje Deken is echt een treffend Nederlands voorbeeld.' Ook kent Nederland een aantal vrijdenkers op het gebied van seks. Dabhoiwala noemt de filosoof Adriaan Beverland. Die schreef als student in Leiden het boek De peccato originali (1678). 'Daarin beweert hij dat de zondeval in de Bijbel eigenlijk draait om Adam en Eva die seks hebben. Zijn interpretatie werd niet erg gewaardeerd. Hij moest vluchten naar Engeland. Daar was het klimaat kennelijk toch wat beter voor dit soort vrijdenkers.'

In de tweede helft van de achttiende eeuw worden bij de elite buitenechtelijk relaties makkelijker geaccepteerd. Sommige prostituees werden zelfs beroemdheden en het onderwerp van prenten, verhalen en krantenberichten.

Lucratief was het beroep ook. Fanny May, een beroemde prostituee voor de hogere klasse, was zo succesvol dat ze volgens de overlevering eens een biljet van 20 pond tussen twee sneetjes brood stopte en de geldsandwich vervolgens opat. Zo liet ze zien haar neus op te halen voor dat soort karige bedragen.

Sommige gentlemen gingen zich te buiten aan seksuele uitspattingen in erotische sociëteiten. Een bekende was the Beggar's Benison, die vestigingen in Glasgow, Edinburgh en zelfs Sint Petersburg had. De heren lazen er pornografie, lieten er vrouwen strippen, dronken er uit glazen in de vorm van een fallus. Centraal stond het gezamenlijk masturberen. Geëjaculeerd werd er op een speciale tinnen schaal met obscene afbeeldingen.

Maar wat merkte de rest van de bevolking over de nieuwe manier van denken? Prostituees werd in ieder geval met iets andere ogen bekeken. Ze waren nog steeds een gevaar voor de maatschappij. Vooral omdat ze ziekten verspreiden. Maar er kwam ook compassie en medelijden voor hun lot. Hun werk werd steeds vaker gezien als een noodzakelijk kwaad.

Vooral in Engeland gingen maatschappelijke organisaties en filantropen zich intensief bezig houden met het opvangen en rehabiliteren van vrouwen die het slachtoffer waren geworden van witte slavernij.'Het idee dat vrouwen van nature kuis waren en door onderwijs en discipline weer op het rechte pad konden worden gebracht, werd vrij algemeen.'

In zogeheten Magdalen Houses werden gevallen vrouwen onder een regime van keihard bidden en werken geplaatst. Contact met de buitenwereld werd geminimaliseerd. De vrouwen moesten de medewerkers vaak vader en moeder noemen. Zij zelf waren 'daughters of shame'.

Het werd in Europa van 1800 in ieder geval ongebruikelijk om overspel en prostitutie actief te vervolgen. In landen als Iran zijn zware straffen op onzedig gedrag nu nog aan de orde van de dag. 'Ook hier geldt dat dit beleid alleen bestaat omdat een groot gedeelte van de bevolking hier achter staat.'

Toch hangt er wel iets in de lucht. 'Delen van mijn boek werden op de website van een krant gepubliceerd. Dat betekende dat er uit landen vanuit heel de wereld reacties kwamen, ook bijvoorbeeld uit Pakistan. Lezers schreven: "Ik zie in mijn omgeving ontwikkelingen die lijken op wat er in de achttiende eeuw in Engeland gebeurde."

En veel landen waar er een strikte seksuele discipline heerst, hebben bepaalde ontwikkelingen zoals de massale trek naar de stad later plaatsgevonden dan in Europa. 'Die migratie zet de oude seksuele moraal stevig onder druk.'

Dabhoiwala verwacht dan ook dat in bijvoorbeeld de islamitische wereld binnenkort een seksuele revolutie uitbreekt. 'Seksuele vrijheid is vaak een bijproduct van de zucht naar bijvoorbeeld de vrijheid van religie. Het is niet het uitgangspunt van revolutionairen. Dat was het ook niet van de Verlichtingsfilosofen.'

Faramerz Dabhoiwala, The Origins of Sex,

A History of the First Sexual Revolution,

Allen Lane/Penguin Books. 496 pag, € 30,99

Lezing op 20 april, 15.30 uur, Lipsius