Universitair docent Miko Flohr stond zaterdag om half zeven ’s ochtends op het perron van station Voorschoten, om zijn reis naar Paestum in Zuid-Italië te beginnen. Een tocht van twee dagen, volgens de planning. ‘Ik heb het weleens in één dag gedaan. Nu kies ik ervoor om dat in twee delen te hakken. Het traject is Leiden – Utrecht – Basel – Zürich – Milaan – Rome – Salerno. Er zijn twee musea die ik met oog op mijn onderzoek wil zien. Die pak ik dan en route mee.’ (zie hier Miko's reisdagboek op Twitter)
‘Ik kies ervoor om zoveel mogelijk dienstreizen met de trein te doen. Ja, dat heeft met het milieu te maken. Niet dat mijn niet-gevlogen dienstreizen nou zo’n groot verschil maken’, vertelt hij. ‘Ik vind echter dat de trein pakken voor academici de normale praktijk moet worden. De beste manier om dat voor elkaar te krijgen is door het gewoon te gaan doen.’
Het goede nieuws: hij is niet de enige. Vanuit Leiden wordt steeds meer met de trein gereisd, en minder met het vliegtuig. Ondanks de universitaire bevolkingsgroei nam het aantal geboekte vliegtickets de afgelopen twee jaar steeds een beetje af, terwijl er ten opzichte van 2016 veel meer treintickets werden geboekt, blijkt uit cijfers van zakenreisbureau Uniglobe, dat de universitaire reizen boekt. Het aantal treintickets dat Uniglobe voor de universiteit boekte, is ten opzichte van 2016 met 82 procent toegenomen, van 494 naar 899.
Het minder goede nieuws: treinen zijn nog ver in de minderheid. In 2019 werden er 4643 vliegtickets via Uniglobe gereserveerd. Dat is wel lager dan in 2016 (4782), en een stuk lager dan in 2017 (5133).
Energieslurper
In 2016 was nog slechts negen procent van de geboekte tickets een treinticket, en 91 procent een vliegticket. In 2019 was dit respectievelijk 16 en 84 procent.
Vliegreizen zijn dus nog steeds een van de grootste vervuilingsbronnen van de universiteit. De grootste energieslurper is eigenlijk elektriciteit, maar daar compenseert de uni voor (zie hier). Tel je dat niet mee, dan is het vliegtuig de grootste vervuiler, met 63 procent van de totale uitstoot in 2018.
Dat probleem speelt in de hele academische gemeenschap. ‘We weten dat wetenschap carbon intensive is’, zegt Thomas Franssen, onderzoeker bij het Centrum voor Wetenschap en Technologie Studies. ‘Voor veel academici is het bezoeken van internationale conferenties niet alleen prestigieus, maar ook echt belangrijk voor hun carrière. Als je klimaatverandering serieus neemt - en veel wetenschappers doen dat - wat betekent dat dan voor de kennisproductie en wat we goede wetenschap vinden? Het is heel knap als jouw artikel in Nature staat, maar wat doet dat ertoe als er planten- en diersoorten verdwijnen? Deze zomer organiseren wij een panel op een groot congres voor onderzoekers op mijn vakgebied, waar we die discussie willen gaan voeren. Hoe creëren we een systeem dat bijdraagt aan de oplossing van klimaatverandering, en zo min mogelijk aan het verergeren ervan?'
Vandaag is er een congres in Leiden, waar wordt gekeken naar technologische oplossingen. Want waarom vliegen als je kan Skypen? Parke Wilde, professor consumer economics aan Tufts University in Boston, is de keynote speaker. Gewoon vanuit de VS, overigens. ‘Ik neem mijn speech op, en die spelen zij af. Voor de vragen achteraf bel ik in’, zegt hij aan de telefoon.
Gênante situaties
‘De technologie wordt steeds beter, maar het is work in progress. Om een gênante situatie te voorkomen, moet je altijd vooraf testen of alles werkt: of je genoeg bandbreedte hebt, of het programma in orde is. Als dat allemaal zo is, is teleconference een heel goede vervanging voor een “echte” bijeenkomst.’
Toch blijft netwerken belangrijk, en zeker voor jonge onderzoekers is het belangrijk nog persoonlijk contacten te leggen, zegt hij. ‘Zij moeten nog een netwerk opbouwen. Soms is vliegen dan onvermijdelijk.’
Technologie is de groenste oplossing, en waarschijnlijk de toekomst, zegt promovendus Tim Vergeer. Maar ook hij ziet daar een groot nadeel in voor beginnende wetenschappers. ‘Als promovendus ben je nog een nobody, dus hoe ga je ooit worden uitgenodigd voor een video conference? Wil je een beetje bekend worden, dan moet je echt naar fysieke congressen toe. Daar leer je professoren van over de hele wereld kennen die jou kunnen helpen met je onderzoek.’
Daarnaast is het treinnetwerk vaak onhandig en kan treinen duur uitvallen. Vergeer kiest om die redenen vaak toch voor het vliegtuig. ‘Ik vind de trein relaxter, je hebt niet het gedoe van een vliegveld. Parijs en Londen hebben bijvoorbeeld een directe aansluiting. Maar voor alles wat verder is, pak ik het vliegtuig.’
- In 2019 werden er 899 treintickets geboekt bij Uniglobe. In 2016 waren dit er 494.
- Sinds 2017 is het aantal geboekte vliegtickets afgenomen: van 5138 naar 4643. Terwijl er wel meer mensen op de universiteit werken. Let wel: dit zijn niet álle vliegtickets; vermoedelijk boekt niet iedereen via Uniglobe.
- De populairste vliegbestemmingen in 2019 waren Genève en Londen.
- De gemiddelde ticketprijs voor de trein ligt rond de 130 euro, terwijl die voor het vliegtuig zo’n 440 euro bedraagt.
- In 2017 was de berekende bruto CO2-uitstoot van de universiteit 51.964 ton. In 2018 was dit 49.808 ton.
- Ruim 58 procent daarvan komt vrij bij de productie van elektriciteit. Zakelijk vervoer komt op de tweede plaats met 16 procent in 2018. Dit komt voornamelijk door vliegreizen.
- Dat is zónder compensatie van elektriciteit en aardgas. Na compensatie stootte de Universiteit Leiden in 2018 12.705 ton CO2 uit.
- In 2016 lag dit veel hoger: 22.446 ton. Dat komt omdat er toen nog niet voor aardgas werd gecompenseerd.
- Als de universiteit ook voor vliegreizen compenseert, komt de netto-uitstoot op 5200 ton C02.
Voor een reis naar Florence rekent Vergeer het tijds- en prijsverschil voor. ‘Volgens NS International betaal ik voor eind deze maand 226 euro voor een enkeltje, waarbij ik 19 uur onderweg ben en drie keer moet overstappen. Een goedkopere optie is 163 euro voor een enkeltje, maar dan moet ik nog een keer extra overstappen. Op Cheaptickets betaal ik 150 euro voor een retour en ben ik twee uur onderweg. Het komt dan niet in me op om met de trein te gaan.’
Promovendi krijgen subsidie van wetenschapskoepel NWO waarmee ze onder meer hun reiskosten kunnen betalen, legt hij uit. ‘Ik kan wel heel milieubewust de trein pakken, maar dan kan ik dus minder vaak naar een congres of naar die ene buitenlandse bibliotheek.’
Altijd fout
Vergeer: ‘Enerzijds is het aan de belastingbetaler niet uit te leggen dat je met het vliegtuig gaat, omdat we allemaal groener moeten reizen. Aan de andere kant is het ook niet uit te leggen waarom je voor de trein kiest als dat meer geld kost, dat ook in andere dingen kan worden gestoken. In die zin doe je het altijd fout.’
Wat vindt de Universiteit Leiden eigenlijk? ‘Om als vooraanstaande internationale researchuniversiteit de binnen- en buitenlandse contacten goed te onderhouden, zullen dienstreizen noodzakelijk blijven’, staat in het Milieubeleidsplan 2016-2020. ‘Verantwoord en duurzaam reizen zijn daarbij de belangrijkste uitgangspunten.’
Als richtlijn geldt dat reizen korter dan zes uur zoveel mogelijk per trein moeten worden afgelegd. Dat lukt aardig: zo’n 95 procent van de korte trips gaan via het spoor. Als die overige vijf procent ook voor de trein had gekozen, had dit 45 ton CO2 gescheeld, rekent het rapport uit. Het ging meestal om vluchten naar Londen.
‘In Europa reis ik bij voorkeur met de trein’, zegt Jos Damen, hoofd van de bibliotheek van het Afrika Studie Centrum in Leiden. ‘Dat is echter niet altijd een haalbare optie. Er zijn ook bestemmingen in Europa die relatief dichtbij zijn maar waar een vliegtuig toch handiger is, Edinburgh en Uppsala bijvoorbeeld. De trein naar Edinburgh pakken, betekent dat je gewoon twee dagen bezig bent.'
Geen tijdverspilling
‘Mijn lijn is: alleen reizen als het nodig is, pak de trein als het kan. Naar Afrika moet je wel vliegen. Ik schat in of mijn aanwezigheid echt nodig is. Zo was er onlangs een bijeenkomst in een Afrikaans land over een project waar ik geen presentatie voor hoefde te geven. Het was best nuttig als ik erbij was geweest, maar niet noodzakelijk. Dus toen ben ik niet gegaan.’
Dat wil niet zeggen dat het altijd goed gaat. ‘Ik ben net terug van een vergadering met een commissie van de universiteitsbibliotheek in Frankfurt. Die treinreis was gepland van half acht tot half een met één overstap, maar uiteindelijk duurde die van half acht tot half vijf de volgende ochtend, met zes treinen, twee bussen en een taxi.’
Een vlucht duurt dan weliswaar maar een uur, zegt Damen. ‘Maar je moet twee uur voor vertrek aanwezig zijn. En het vliegveld ligt meestal flink buiten de stad. Met de trein zit je meteen in het centrum. Daar win je weer wat.’
Ook Flohr ziet de voordelen: ‘In de trein pak ik gewoon mijn laptop om te werken. Reizen is dan geen tijdverspilling.’
Zie ook: Hoe compenseert de universiteit?
Bewerking: Een eerdere versie van dit artikel meldde dat CWTS-onderzoeker Franssen een congres over duurzame wetenschap gaat organiseren. Dat klopt dus niet; op een al bestaand congres (deze, voor de liefhebbers) komt er een panel over het onderwerp.