Het was mooi zolang het duurde. Nadat de Leidse stad zich een fysiek bolwerk had getoond in de strijd om onafhankelijkheid van dit land, werd deze universiteit gesticht met de specifieke opdracht om een bolwerk van academische vrijheid te zijn, waar alles, mits wetenschappelijk onderbouwd, kon worden gedacht en gezegd. Dat was het op een typisch Leidse manier - deze universiteit is nooit één bolwerk geweest maar een verzameling van bolwerkjes. Los maar hecht, hecht maar los.
Stad, praesidium libertatis, een traditie van interne autonomie: drie kenmerken die Leiden Leiden maakte.
Maar de stad is twee steden geworden (en de relatie met de oude liefde is even bekoeld, zo lijkt het, zie: Humanities Campus). En de traditie van interne autonomie, tja, laten we eerlijk wezen: faculteiten hebben allang alle interne autonome eenheden opgeslokt, instituten lopen in de pas en dorpjes die dapper weerstand bieden bestaan slechts in stripboeken. Alleen de faculteiten zelf zijn nog aardig autonoom, maar de middelpuntzoekende krachten zullen binnen afzienbare tijd ook hier de integrale regie van het centrum doen zegevieren.
En het praesidium libertatis dan?
Laten we eens kijken. Binnenshuis zijn registreren, documenteren, tellen, en controleren van academische activiteiten al decennia aan een schier onstuitbare opmars bezig. De hiërarchie in de organisatie lift hierop vrolijk mee en zo ook de gelijkrichting van de neuzen. Efficiëntieslagen vereisen dat alle neuzen immers dezelfde kant opstaan: om dat te kunnen controleren, moet men registreren, documenteren en tellen.
Dit is overigens een diverse en inclusieve bezigheid: iedereen en alles valt hieronder, met inbegrip van gender, als het even kan etnische achtergrond (zie: de vermaledijde Culturele Barometer) en wie weet straks ook nog seksuele oriëntatie.
Meten is weten, wist Heike Kamerlingh Onnes al, maar de overtreffende trap daarvan is onze dagelijkse werkelijkheid: documenteren is domineren. En dominantie is slecht voor elke vrijheid, ook de academische. Documenteren en reguleren leidt bovendien onvermijdelijk tot minachting van datgene wat (en diegene die!) wordt gedocumenteerd: het echte werk is niet langer het primaire proces, maar de processen die dat proces reguleren.
Waar leidt dit alles toe?
Tot een geïnstitutionaliseerde weigering van vertrouwen in medewerkers en studenten: waarom zou je het aan een individu overlaten als een commissie met verslaglegging het ook kan? Waarom je verlaten op iemands professionele ethiek als het ook gevangen kan worden in een code of een handreiking?
Tot een organisatie die haar gelaagdheid kwijtraakt omdat je een complex verhaal (verhalen eigenlijk) niet kwijt kan in een elevator pitch.
Tot een verschraling van de doelen van de universiteit tot dat wat geld oplevert en the powers that be pleziert in plaats van kritiseert. Kijk maar naar de onzalige plannen van de gezamenlijke universiteiten verenigd in de VSNU: het aanbieden van cursussen buiten het reguliere programma om, om ‘met private aanbieders samen’ geld binnen te harken. Dat geld hebben we inderdaad hard nodig, maar zoals Groningen heeft laten zien, wordt dat eerder gebruikt om de academische vrijheid juist te beknotten (zie: Yantai-campus).
Nog zo’n plan van de VSNU, nu samen met VNO-NCW: ‘Vergroot de investeringen in bèta-technisch onderzoek en maak Nederland fiscaal aantrekkelijker voor internationale bedrijven.’ De sociale- en geesteswetenschappen worden inderdaad niet genoemd. En terecht, vanuit dit oogpunt althans, want die rijden dit soort plannen die de weg naar de hel plaveien alleen maar in de wielen met hun kritiek en bredere oriëntatie dan economische winst binnen de huidige kabinetsperiode. Après nous le déluge - helaas letterlijk.
De conclusie lijkt mij helder. Ontwikkelingen binnenshuis en buitenhuis lopen synchroon. Het motto van de universiteit is aan radicale vernieuwing toe. De onafhankelijkheid van de wetenschap(per) kan niet langer worden gegarandeerd - laten we dan ook niet in woorden streven naar wat we in daden onmogelijk maken.
Met dank aan de - helaas! - net geëmeriteerde hoogleraar Kunstgeschiedenis Kitty Zijlmans voor de inspiratie, geef ik u het nieuwe motto van de Universiteit Leiden, niet slechts een ideaal maar al in de praktijk waargemaakt, en zoals de academische beleidsmores voorschrijft vernieuwend inhakend op ontwikkelingen van twintig jaar geleden: Praesidium Neolibertatis, bolwerk van de neoliberale vrijheid.
Remco Breuker is hoogleraar Koreastudies