Ik las deze week dat Winnetou en Old Shatterhand gecanceld zijn door de Nederlandse uitgeverij van de boeken van Karl May. Er is vast van alles te zeggen over het werk van May, maar zijn beschrijving van de relatie tussen Old Shatterhand en Winnetou verwijst naar een klassieke literaire en historische troop: de integere inheemse krijger of jager die onwrikbaar in zijn eigen cultuur is geworteld, maar toch en juist daarom in staat is een echte vriendschap aan te gaan met een vertegenwoordiger van een imperialistische cultuur, en daaraan ten onder gaat omdat zijn vriend nolens volens maar wetende de vernietigende consequenties van empire en van moderniteit met zich meebrengt.
Het is een troop die regiowetenschappers meer dan gemiddeld aanspreekt: wie zou niet dezelfde geprivilegieerde toegang tot een andere cultuur willen hebben, vergezeld van dezelfde absolute zuiverheid van intentie? En wie is eigenlijk ook niet bang voor de gevolgen daarvan? De puurheid en oprechtheid van de relatie wordt gebalanceerd door de eindigheid ervan - als lezer weet je dat een verheven wezen als Winnetou zijn perfectie luister bijzet door op enig moment te zullen sterven.
Er bestaan meer gietsels uit deze mal. Arendsoog en Witte Veder zijn een plattere recreatie ervan, die ook als ménage-a-trois in de wereldliteratuur voorkomt. Nathaniel Bumppo, wiens schietkunsten hem de bijnaam Hawkeye gaven, vormt een onafscheidelijk trio met zijn Mohikaanse bloedbroeder Chingachgook en diens zoon Uncas. In de platste afgietsels verwordt de troop een frictieloze relatie tussen de variatie op Winnetou, mysterieus natuurmens met bovennatuurlijk lijkende krachten, en die op Old Shatterhand, een welwillende vaderfiguur die zich de inheemse wegen heeft eigengemaakt.
In het wilde Oosten van de late negentiende en vroege twintigste eeuw vinden we een weerbarstiger voorbeeld van de troop terug in de vriendschap tussen de (niet-fictieve) geograaf, jager, kenner van Mantsjoerije Vladimir Arsenyev en de Mantsjoerijs-Mongoolse jager Dersu Ursala. Arsenyevs boek over zijn vriendschap met Ursala werd beroemd. Arsenyev tekende op hoe Ursala meerdere malen Arsenyevs leven redde en hoe de inheemse jager naar de wereld keek, waar hij zichzelf een onderdeel van achtte, en geen meester ervan zoals Arsenyev wel deed.
Kurosawa Akira, de beroemde Japanse regisseur, verfilmde het verhaal treffend in 1975 (en kreeg er een Oscar voor). De ontmoeting tussen de twee was meer dan de ontmoeting tussen twee verschillende beschavingen: het was ook een ontmoeting tussen een cultuur die ten dode was opgeschreven en de cultuur die het vonnis zou voltrekken.
De kolonisatie van wat Ruslands Verre Oosten werd genoemd betekende voor veel oorspronkelijke bewoners hun dood, en in ieder geval die van hun manier van leven. Ursala vertelde Arsenyev dat zijn vrouw en kinderen waren gestorven aan een besmettelijke ziekte, meegebracht door Chinese of Russische kolonisten. De vriendschap tussen de twee lijkt hecht te zijn geweest. Arsenyev heeft zijn vriend naar de stad proberen te halen, maar toen Ursala besefte dat hij daar niet zomaar mocht jagen en vuur mocht stoken, trok hij het woud weer in, met Arsenyevs laatste cadeau aan hem: een modern geweer. Niet veel later werd de Mantsjoerijer dood aangetroffen, vermoord door struikrovers die het op zijn nieuwe wapen hadden voorzien.
Winnetou wordt in een hinderlaag gedood, Uncas offert zich op in een gevecht met de wrede Irokezen, Ursala wordt vermoord door bandieten.
Je vraagt je af of deze troop geen sublimatie is van de vernietiging van een vreemde cultuur die door Old Shatterhand, Natty Bumppo en Arsenyev - niet onproblematisch - werd gezien als te puur en uiteindelijk te weerloos om te blijven bestaan. Het is een vorm van nostalgie, maar één die impotent en medeplichtig toekijkt op de bewuste annihilatie van een andere beschaving.
De relatie tussen Ursala en Arsenyev was wederkerig. In latere zwakke echo’s van deze troop klinkt juist zelfgenoegzaamheid door. Zo is Tom Cruise als door hemzelf aangerichte slachtpartijen onder Native Americans getraumatiseerde militair die samoerai wordt in The Last Samurai een gotspe van bijbelse proporties.
Er is in hun historische context weinig aan te merken op figuren als Old Shatterhand, Nathy Bumppo of Vladimir Arsenyev - fictief of historisch, zij vertegenwoordigden het beste van de beschavingen die veroverden en vernietigden. Ze waren oprecht in hun bewondering en respect voor Winnetou, voor Chingachgook en Uncas, voor Dersu Ursala. Het enthousiasme om te leren van hun inheemse kameraad was ongeveinsd, de romantische nederigheid ten aanzien van inheemse kennis omgekeerd evenredig met de zelfgenoegzaamheid van het merendeel van hun tijdgenoten. Maar te midden het botsen van beschavingen konden ze weinig meer doen dan wat troostende woorden prevelen, machteloos als een priester tot een terdoodveroordeelde op het schavot.
Ik vraag me af wat dit inhoudt voor de regiostudies. Ik vraag me ook af of het niet meer uitgeven van Karl May ons dat antwoord gaat geven.
Remco Breuker is hoogleraar Koreastudies