Waarschijnlijk heb je er nog nooit van gehoord, maar wettelijk gezien kun je aan alle Nederlandse universiteiten een zogenoemd ‘vrij onderwijsprogramma’ volgen. Dat houdt in dat je niet voor een standaard bachelor of masteropleiding zoals rechten of psychologie kiest, maar je eigen vakkenpakket samenstelt.

In de Wet op het hoger onderwijs en wetenschappelijk onderzoek staat daar het volgende over: ‘Een student die is ingeschreven voor een opleiding in het wetenschappelijk onderwijs kan, uit onderwijseenheden die door een instelling worden verzorgd, een programma samenstellen waaraan een examen is verbonden.’ (Artikel 7.3j. Vrij onderwijsprogramma in het wetenschappelijk onderwijs)

Geen verplichte vakken

Dat kan handig zijn als je geen studie kan vinden die bij je past, of als je een aantal vakken niet interessant vindt. Er zitten wel wat voorwaarden aan: het vakkenpakket moet samenhang hebben (dus geen mengelmoes van zowel rechten als biologie, bijvoorbeeld) en in de meeste gevallen moet het worden goedgekeurd door een examencommissie.

Maar, misschien nog wel belangrijker: het betekent ook dat in principe geen enkel vak verplicht is. Onder het vrije onderwijsprogramma zou je ieder vak kunnen vervangen met een ander gerelateerd vak, tenzij het verplichte vak een ingangseis is voor een scriptie of een ander vak dat je wil gaan volgen.

Dat zou voor studenten die door een of twee specifieke vakken een extra jaar moeten studeren mogelijk vertraging schelen, omdat ze die vakken in een vrij onderwijsprogramma door andere vakken kunnen vervangen.

Woordvoerder van Universiteit Leiden Caroline van Overbeeke laat weten dat er in Leiden maar een beperkt aantal studenten is dat een vrij onderwijsprogramma volgt. ‘In uitzonderlijke gevallen is het een goede mogelijkheid om maatwerk te bieden. Er is bij deze mogelijkheid een risico op studievertraging, denk aan overlappende roosters en pieken en dalen in de studielast, en verminderde toegang tot masteropleidingen doordat studenten vakken missen.’

Dat er maar een beperkt aantal studenten gebruik van maakt, is niet zo vreemd: op de website van de universiteit is er niks over dit vrije onderwijsprogramma te vinden, tenzij je de Onderwijs- en Examenreglementen (OER) erop naslaat. Maar als je niet weet dat de mogelijkheid bestaat, ga je er ook niet naar zoeken.

Volgens de woordvoerder is een vermelding op de website niet nodig, omdat het al in de OER van elke opleiding beschreven staat.

Daarnaast benadrukt Van Overbeeke de mogelijkheden tot eigen invulling in bestaande studies: ‘Zo hebben alle opleidingen vrije keuzeruimte, zowel binnen als buiten de eigen opleiding, kennen veel opleidingen meerdere afstudeerrichtingen en kunnen studenten naar het buitenland of aan een andere Nederlandse universiteit studeren.’

Uit een rondvraag langs verschillende examencommissies blijkt dat er de laatste jaren geen verzoeken tot goedkeuring van een vrij onderwijsprogramma zijn ingediend. Ook een medewerker van Plexus laat weten dat er zelden naar wordt geïnformeerd. Dat wijst mogelijk op de onbekendheid van het programma onder studenten.

Wageningen informeert wel

Andere universiteiten hebben het vrije onderwijsprogramma ook uitsluitend in de OERen staan. Alleen Wageningen University (WUR) informeert er actief over, als je op hun website zoekt naar de opleidingen die ze aanbieden.

‘Als je het gevoel hebt dat de bestaande bachelor- of masteropleiding niet helemaal bij jou past, of je hebt meer bredere interesses, dan kun je besluiten om je bachelor- of masterprogramma zelf samen te stellen in een zogenaamd ‘Vrij programma’’, staat er op de onderwijspagina.

Waarom vermeldt de Wageningen University het vrije onderwijsprogramma in tegenstelling tot andere universiteiten wel expliciet? Vincent Koperdraat, woordvoerder van de WUR: ‘De vraag is misschien eerder: waarom zou je dat niet op je website vermelden?’

Vanwege de korte termijn kon Koperdraat niet achterhalen hoeveel Wageningse studenten het vrije onderwijsprogramma volgen. ‘Maar in het kort: wij bieden dat vrije onderwijsprogramma al heel lang aan. Ons onderwijs is sowieso al gericht op individueel maatwerk. Juist omdat we de samenwerking tussen verschillende disciplines belangrijk vinden, werkt dat heel goed.’