Het is zeldzaam dat een plantenexpeditie begint op het droevige busplatform voor Leiden Centraal. Samen met Esmée Winkel pak ik de bus om een bijzondere bloem te vereren met een bezoek. Na een halfuur forenzen stappen we uit bij een bushalte in Noordwijk en begeven ons richting de duinen.

Na een stukje struinen houdt Winkel plots stil en wijst naar de berm. Daar, pal naast het fietspad, tussen het verdorde groeisel, prijkt een paarskleurige plant. ‘Hier heb ik vorig jaar uren zitten koukleumen’, vertelt ze.

Paarse flits

Het moet een vreemde verschijning zijn geweest voor fietsers, om haar achter prikkeldraad in de weer te zien met penseel, papier en een lange liniaal. Winkel is werkzaam als wetenschappelijk illustrator bij Naturalis Biodiversity Center en is een gelauwerd botanisch kunstenaar.

Wat bewoog haar om deze bermplant in de buitenlucht te schilderen?

De ontdekking van de nieuwe groene badgast komt toe aan Casper Zuyderduyn, boswachter bij Staatsbosbeheer. Als hij in maart 2020 aan het einde van zijn werkdag door de Noordwijkse duinen naar huis fietst, ziet hij in een flits een paarse vlek in de berm. Nieuwsgierig trapt hij op de rem om rechtsomkeert te maken. Van een afstandje lijkt het een hyacint, maar nadere inspectie leert dat het een orchidee betreft.

Naderhand vindt hij in de directe omgeving maar liefst zes bloeiende exemplaren. Om vast te stellen dat hij niet te maken heeft met een zogeheten tuinvlieder (een ontsnapte tuinplant), loopt de boswachter langs de voortuinen van de nabijgelegen huizenrijen.

Direct kijken

Thuisgekomen grasduint hij door zijn handboeken om de identiteit van de verstekeling te achterhalen. Zijn eerdere vergissing bleek gedeeltelijk terecht, het gaat hier om de mediterrane hyacinthorchis (Himantoglossum robertianum).

Via Zuyderduyn gaat het bericht naar enkele floristen om uiteindelijk ook Rogier van Vugt, hoofd kassen bij de Leidse Hortus botanicus, te bereiken. Als hij op zijn beurt Winkel op de hoogte stelt van de vondst, gaat zij direct een kijkje nemen. De bijzondere vondst doet haar besluiten om de plant niet alleen met haar penseel vast te leggen, maar ook een boek te wijden aan de ontdekking en haar schilderavontuur, dat onlangs is verschenen: Hyacintorchis, Een nieuwe orchidee aan de Noordzee.

Na telefonische toestemming van de boswachter, klimmen we over het prikkeldraad om de orchidee van dichterbij te bestuderen. De plant is pas net aan zijn bloei begonnen en alleen de onderste twee rijen bloemknoppen zijn geopend. ‘De bloei is minder imposant dan vorig jaar’, zegt Winkel, ‘toen deed de plant zijn bijnaam “reuzenorchis” eer aan met een bloeiwijze van bijna een halve meter hoog’ (in mediterrane landen haalt de orchidee zelfs een meter).

Vervolgens vertelt ze over het teken- en schilderproces. Hoewel het niet ging om een wetenschappelijke illustratie maar een kunstwerk, gold ook hier de stelregel ‘meten is weten’. ‘Alle plantonderdelen, elk detail meet ik zorgvuldig op: de bladrozet, de dikke stengel en de in totaal 38 bloemen.’

Onbekend terrein

In haar boek toont Winkel het wonderschone resultaat van haar schilderwerk. Ook biedt ze de lezer een kijkje in de keuken. Ze vertelt over de kneepjes van haar vak, het teken- en schilderproces en enkele verhalen achter bijzondere kleurpigmenten. Haar boek bevat ook een ode aan de duinen.

Ze bracht haar jeugd door op Curaçao. Haar eerste kennismaking met de duinen, zo vertelt zij, was bij een eindexamenvraag biologie over ‘duinnatuur’. Niemand in de klas wist wat duinen waren, die vind je immers niet op de Caraïbisch eilanden. De echte ontmoeting volgde toen ze in Leiden biologie ging studeren. ‘Niet iedereen beseft zich hoe soortenrijk en bijzonder de flora is.’ Inmiddels is het haar favoriete wandelbestemming.

Tijdens de tocht door het duinbos wijst ze op de laatste bloeiende sneeuwklokjes: ‘Twee weken geleden vond je onder de kale boomkruinen nog een tapijt van sneeuwklokjes.’ Inmiddels zijn de bomen begonnen met uitbotten en hebben de klokjes plaatsgemaakt voor clusters geel speenkruid. ‘Telkens hult het duingebied zich in een nieuw plantengewaad.’

Van de ongeveer veertig orchideeënsoorten die van nature in Nederland voorkomen, groeit het gros langs de kust. En daar kunnen we er nu nog één bijtellen, als de hyacintorchis volhardt.

Spannend

‘In februari was wel even spannend of de nieuwkomer het ging halen’, vertelt kaschef Van Vugt bij de online presentatie van Winkels boek. De meeste orchideeën bloeien pas in de maanden mei en juni. De hyacintorchis daarentegen, is een echte voorjaarsbloeier. Bijna hadden het strenge winterweer en de sneeuwval de planten in de kiem gesmoord.

‘Dan was het bij een kort verblijf gebleven’, voegt Van Vugt eraan toe. ‘Eigenlijk zie je hier evolutie in actie.’ De écht vroege bloeiers, die al in januari bloeien, verloren hun bloemen, terwijl de laatbloeiers hun bloemen behielden voor bestuiving. Als deze planten die eigenschap van later bloeien overdragen op hun nakomelingen, dan zou de orchidee aangepast raken aan het overleven in de noordelijke gewesten.

Zelfs milde winters zouden de vroegbloeiers niet helpen. ‘De bestuiver van de hyacintorchis is namelijk de hommelkoningin’, legt de kaschef uit. ‘Pas als het kwik begint te stijgen, ontwaakt de koningin uit haar winterslaap.’

Komen aanwaaien

De violette kleur en de parfum die de bloemen verspreiden verleiden hare hommelmajesteit. Maar de kruisbestuiving geschied zonder tegenprestatie. De spoor van de orchidee bevat geen nectar.

‘Naast een enkele vindplaats in België was Noord-Frankrijk tot voor kort de noordgrens van deze orchideesoort. Als de orchidee hier goed gedijt, betekent dat een aanzienlijke uitbreiding van het verspreidingsgebied.’

Maar hoe is de hyacintorchis verzeild is geraakt in de Noordwijkse duinen? ‘Orchideeën produceren stoffijne zaden die eenvoudig via de wind worden meegenomen.’

Verstekeling

De hyacintorchis is dus hoogstwaarschijnlijk komen aanwaaien uit het zuiden. Maar de minuscule omvang van de zaden heeft ook een nadeel. De meeste zaden dragen voedselreserves om ervoor te zorgen dat ze op eigen wortel kunnen staan. Het orchideezaadje daarentegen is hulpbehoevend. In de eerste levensfase parasiteert een orchidee op een schimmel, tot de plant in staat is zijn eigen voedsel op te nemen via fotosynthese.

De vestiging van de hyacintorchis beschouwt Winkel als een gevolg van klimaatverandering: ‘Eigenlijk is het een klimaatverstekeling. Maar wel een hele mooie!’

Esmée Winkel, Hyacintorchis. Een nieuwe orchidee aan de Noordzee. KNNV Uitgeverij, 64 pgs. € 17,95