Met zijn Blik des Doods en een schreeuw als een vloedgolf moet de vuurspuwende Hoembaba een van de meest afschrikwekkende monsters uit de wereldliteratuur zijn. Maar hoe zag hij er eigenlijk uit? Volgens sommigen was zijn gezicht ‘slechts één kronkelende lijn’, terwijl anderen beweerden dat hij een leeuwenhoofd had.

Hedendaagse tekenaars hebben het er maar moeilijk mee, want de strijd tussen Hoembaba en zijn rivaal Gilgamesj wordt steeds vaker in stripvorm naverteld.

Het Gilgamesj-epos is een van de oudste literaire verhalen ter wereld. Het stamt uit Soemerië, het huidige Irak, en de oudste versie is zo’n vierduizend jaar oud. Daarmee is het nog ouder dan het eerste Bijbelverhaal. Toch werd het pas kortgeleden herontdekt. In de negentiende eeuw kwamen wetenschappers Gilgamesj opnieuw op het spoor en nog in 1998 werd er een kleitablet herontdekt met een tot dan toe onbekend fragment van het verhaal.

Mythische monsters

Het epos is dus tegelijkertijd oud en ‘nieuw’. Het is daarom extra interessant dat jong zijn, ouder worden en sterfelijkheid erin centraal staan. Die combinatie van oud-en-nieuw wordt tevens weerspiegeld in het feit dat het epos onlangs is opgepakt door makers van een relatief jong genre: dat van de graphic novel.

Het verhaal gaat over Gilgamesj, de koning van Uruk, die er voortdurend met zijn mannen opuit trekt en ook de vrouwen van het koninkrijk niet met rust laat. De onderdanen smeken de goden om hulp en die sturen daarop een man die nét zo sterk is als de koning: Enkidu. Gilgamesj en Enkidu worden hartsvrienden, gaan samen op avontuur en verslaan onderweg mythische monsters. Als Enkidu sterft, is Gilgamesj ontroostbaar. Hij realiseert zich dat hijzelf ook sterfelijk is en wil de dood ontvluchten.

Om het eeuwige leven te vinden trekt hij naar het einde van de wereld, doorkruist de wateren des doods en vervult onmogelijke opdrachten. Maar alles is vergeefs. Als hij uiteindelijk de plant vindt die het oneindige leven geeft, gaat een slang ermee aan de haal.

Moegestreden schikt Gilgamesj zich in zijn lot. Hij is eindelijk volwassen geworden, omdat hij weet dat hij – net als alle mensen – zal sterven.

Volksverhalen en romans worden klassiek als ze telkens opnieuw en in verschillende vormen worden verteld. En omdat iedere hervertelling eigen accenten toevoegt, worden verhalen steeds rijker; telkens komt er een nieuwe betekenislaag bij. Steeds vaker gebeurt dat óók in stripvorm. Van Dickens tot Dostojevski en van Orwell tot Octavia Butler; allerhande klassiekers vinden hun weg tot een nieuw publiek in de vorm van graphic novels.

Te frivool

Wat voor keuzes maken de illustratoren? Wat voegt hun werk toe? En wat gaat er verloren? De universiteitsbibliotheek legt stukje bij beetje een collectie van graphic novels aan om dit soort vragen te beantwoorden, en sinds kort bezit de bibliotheek drie versies van het Gilgamesj-epos.

The epic of Gilgamesh van het duo Kent en Kevin Dixon is een speelse versie, die geschiedenis op een cartooneske manier vertelt. Dat leent zich goed voor de meer bizarre aspecten van het verhaal; de monsters worden bijvoorbeeld prachtig verbeeld. Maar toch is deze stijl uiteindelijk te frivool om de zwaarte van het epos goed over te brengen. Wanneer Gilgamesj buiten zinnen raakt door het verlies van zijn vriend, wordt zelfs dát inzet van een humoristische tekening.

Andrew Winegarner, een beginnend illustrator, weet in Gilgamesh: a graphic novel de toon beter te vinden met een stijl die doet denken aan strips van Amerikaanse superhelden; realistisch, gestileerd en vol actie. Zo weet hij vooral het epische gevoel van het verhaal goed te vangen. De vele actiescènes werkt hij prachtig uit. Maar wanneer Gilgamesj na zijn reis terugkomt in Uruk, benadrukt Winegarner niet de berusting met zijn sterfelijkheid, maar de hervonden trots om het welvarend rijk dat hij heeft opgebouwd. Door de gekozen comicbook-stijl, met zijn focus op klassieke heroïek, lukt het niet om de tragiek van het verhaal in zijn geheel te omvatten.

Afschrikwekkend gevecht

Dat laatste lukt wél in Gilgamesh van Gwen de Bonneval en Frantz Duchazeau. Met hun schetsmatige stijl en gelaagde kleurpalet (de eerste twee strips zijn zwart-wit) wekken de makers de wereld van de twee helden tot leven: van de sprookjesachtige menswording van Enkidu, tot het afschrikwekkende gevecht met Hoembaba en bovenal de berusting van Gilgamesj als hij accepteert dat hij sterfelijk is. De Bonneval en Duchazeau zijn de enigen die met invoelendheid en een ingetogen stijl deze centrale fase uit het verhaal écht weten te vangen in beelden.

Het Gilgamesj-epos is oud én nieuw; terwijl de hoofdfiguur worstelt met de strijd tussen jeugd en ouderdom. Door dit eeuwenoude verhaal in een ‘nieuw’ medium te gieten – dat van de graphic novel – krijgt deze dualiteit een nieuw laagje: Gilgamesj wordt opnieuw verteld en blijft zo dus voor altijd jong.

Bart van der Steen is vakreferent bij de Universiteits­bibliotheek Leiden