Wetenschap
Radiorug - Warmweerlibelles - Buys Ballot
De Nederlandse libellenfauna is het meest 'opgewarmd' van Europa.
Mel Voet
donderdag 13 juni 2019

Radiorug
Voor het eerst is de radiostraling van een van de allergrootste structuren in het universum direct waargenomen, schrijven onder meer astronomen Huub Röttgering en Reinout van Weeren in Science. Het team wist de uitermate zwakke radiogolven tussen twee samensmeltende clusters van sterrenstelsels te detecteren met de LOFAR-radiotelescoop. Die ‘radiorug’ verbindt de clusters, is ongeveer honderdmaal zo lang als de Melkweg en ligt op een miljard lichtjaar van de aarde. Het heelal bestaat voornamelijk uit lege ruimte en de aanwezige materie is ongelijkmatig verdeeld. Door zwaartekracht verzamelt die zich in een ‘kosmisch web’ van gaswolken, sterren, sterrenstelsels, clusters van sterrenstelsels en, op de grootste schaal, de filamenten daartussenin. Dat zijn massale, draadvormige structuren waarin de helft van alle zichtbare materie zich schijnt schuil te houden – zo wijzen kosmologische modellen uit. Het radiolicht dat nu is waargenomen, heet synchrotronstraling; die ontstaat als ultraversnelde geladen deeltjes rond een magneetveld spiralen. Het bestaan van een magneetveld tussen de twee clusters is nu vastgesteld. Maar de oorsprong van zulke gigantische magneetvelden is onbekend. Ontstonden die bij de oerknal, of zijn ze pas later gevormd door sterrenstelsels?

Klimaatlibellen
Over heel Europa lijken de meeste libellensoorten te gedijen bij klimaatverandering. Anders dan veel van hun zoetwaterminnende buurtbewoners zijn volwassen libellen groot en kleurrijk. Ze laten zich gemakkelijk spotten en soorten zijn onderling te onderscheiden door het grote publiek. Dus lenen ze zich uitstekend voor grootschalige turfprojecten, voor citizen science. Verspreid over met name West-Europa zijn 99 van de 143 bekende soorten libellen zo geïnventariseerd. Een internationaal team van wetenschappers heeft per jaar van 1990 tot en met 2015 gekeken naar de tellingen van 87 soorten. Libellen die in noordelijke, koele omgevingen, zoals Zweden, voorkomen, werden vergeleken met hun koudwatervrezende vrienden in bijvoorbeeld Cyprus of Andalusië. Wat blijkt: in Groot-Brittannië, België, Beieren en Frankrijk zijn aanzienlijk meer warmweerlibellen tevoorschijn gekomen. Nederland steekt er met kop en schouders bovenuit: de libellenfauna is hier het sterkst ‘opgewarmd’. Libellen weten zich goed aan te passen: in Europa verspreidden ze zich door een opwarmend klimaat in alle windrichtingen, is nu gemeten. Daardoor, raden de onderzoekers van onder andere Naturalis aan in Diversity and Distributions, kunnen ze ‘fungeren als alarmeringssysteem voor bedreigde soorten’.

Buys Ballot
Hoe kwam de Wet van Buys Ballot tot stand? Tien jaar lang gold die namelijk slechts als vuistregel: als de luchtdruk bij een noordelijk weerstation voldoende verschilde van die bij het zuidelijke, was er storm op komst. Aan de hand daarvan werd een waarschuwingssysteem bij Nederlandse havens geïnstalleerd. Buys Ballot kon zijn empirische regel echter niet hardmaken. Tegelijkertijd was in Engeland een sterke vraag ontstaan naar een modern stormwaarschuwingssysteem. Daar werd zijn vuistregel onder de loep genomen – gegronde alternatieven bood de meteorologie niet – waarna deze bij het parlement belandde, ditmaal zowaar als Buys Ballot’s ‘law’. Was deze samenloop van omstandigheden onvermijdelijk? Natuurlijk niet, ‘maar zo’n vertelling verklaart wel degelijk de uitkomst’, betoogt wetenschapshistoricus Frans van Lunteren in het vakblad voor wetenschapsgeschiedenis Isis. Historici staan steeds vaker sceptisch tegenover verklaringen in termen van oorzaak en gevolg. Want de geschiedenis is het product van te veel toevalligheden, en die complexiteit laat zich niet verklaren. ‘Maar historische causaliteit draait om het smeden van betekenisvolle verbindingen tussen vroegere gebeurtenissen en latere’, aldus de auteur. De geschiedschrijving is daarbij gebaat, stelt hij.