Drie vrouwen zitten op een toneel en wachten. Maar op wie? Op iemand die hen waarneemt, hen vastlegt op een doek? Op een man? Of juist op iemand die anders naar hen kijkt?

De male gaze is een terugkerend onderwerp in de voorstellingen van het vrouwelijke toneelgezelschap Club Lam. De Britse kunsthistoricus John Berger schreef dat sinds de Renaissance de mannelijke blik op de vrouw het uitgangspunt is in de kunsten. Mannen zijn de kijkers, terwijl vrouwen zien hoe ze bekeken worden, als object dat mannen kunnen begeren of bezitten.

Eerder liet Club Lam al Nabokovs Lolita opnieuw vertellen vanuit het oogpunt van het minderjarige meisje. Zo beschreef ze wat de blik van (volwassen) mannen met haar doet. In hun nieuwste voorstelling Rubens Meisjes stellen ze het vrouwelijke schoonheidsideaal aan de kaak, met als ultiem subject van de male gaze drie naaktmodellen als hoofdpersoon, wachtend op een schilder die hen komt portretteren. Maar wie de laatste penseelstreken op het doek mag zetten, man of vrouw, is nog niet zeker.

Finishing touches

De Vlaamse schilder Peter Paul Rubens bleek voor Club Lam een ideaal ijkpunt voor hun nieuwste voorstelling. Niet alleen staat hij bekend om de vollere vrouwen op zijn schilderijen, een duidelijk contrast met moderne schoonheidsidealen, ook maakte Rubens in het latere deel van zijn leven nog maar weinig schilderijen zelf. Door jicht kon hij zijn handen niet goed meer gebruiken.

Daarom besteedde hij een groot deel van het schilderwerk uit aan zijn leerlingen en werknemers, onder wie een aantal vrouwen. Als het grootste deel gedaan was, voegde hij zelf nog een paar finishing touches en een handtekening toe, waardoor het werk toch een echte Rubens mocht heten.

In Rubens Meisjes wachten drie modellen op Lavinia Fontana, een vrouwelijke schilder en tijdgenoot van Rubens, die als revolutionaire daad een naaktportret wil voltooien. ‘In het stuk is het portret al bijna af, alleen onze borsten moeten nog geschilderd worden’, vertelt actrice en schrijver Marloes IJpelaar.

Maar het gevaar ligt op de loer als mannelijke schilders te horen krijgen wat Fontana van plan is: ‘In de tijd van Rubens mocht een vrouw geen naaktportretten maken. Vaak was het zo dat als vrouwen überhaupt iets schilderden, een mannelijke kunstenaar zoals Rubens zijn handtekening er onder zette of gewoon zei dat het zijn werk was.’

Hysterisch schreeuwen

Elk van de drie modellen in Rubens Meisjes heeft zo haar eigen redenen om zich te laten portretteren. De een wil doorbreken als model en hoopt dat figureren in een baanbrekend werk daarbij helpt, de ander wil juist om ideologische redenen een vrouwelijke schilder helpen. ‘Het lijkt misschien alsof die drie muzen wachten tot ze klaar mogen gaan staan voor de schilder, maar ze staan er ook voor zichzelf’, zegt IJpelaar.

Juist vrouwelijke naaktmodellen verdienen meerdere gezichten, vindt IJpelaar: ‘Als er in een museum een man op een schilderij staat afgebeeld weet je vaak wat hij doet, wat voor hobby’s hij heeft, welke oorlog hij gewonnen heeft. En hij is meestal aangekleed, terwijl vrouwen uit die tijd vaak naakt zijn afgebeeld. En ze staan daar niet als zichzelf, maar ze beelden de Gratiën uit, of ze zijn een onbekende vrouw, of het meisje met de parel. In zo’n schilderij is er maar een enkel beeld van hen zichtbaar terwijl ik hoop dat wij als mensen juist veel verschillende gezichten hebben en dat we die ook allemaal mogen laten zien.

‘Als schrijfster ben ik bezig met hoe je verschillende mensen en de hele diverse samenleving kan verbinden. Hoe kun je het ene personage dat zich druk maakt over haar VanMoof-fiets die afgaat, verbinden met een vrouw die niet voor zichzelf opkomt en haar man napraat? Juist omdat er drie vrouwen met totaal verschillende perspectieven en achtergronden staan, kun je je als publiek in alle drie herkennen. Bij de ene akte denk je “Wat een kutwijf” en het volgende moment besef je dat ze gedachtes beschrijft die je zelf ook hebt.’

En verschijnt Rubens aan het einde nog om zijn handtekening te zetten? Dat zou volgens IJpelaar het stuk verpesten: ‘We wilden niet aan het einde een man op laten komen die dan nog even met zijn kwastje zwiert.’

Rubens Meisjes, Theater Ins Blau, vrijdag 16 december, €19,50 (studenten €15,50)