Waarom wilde u weten of gevangenen meer vrijheden moeten krijgen?
Marike Knoef: ‘Gevangenen hebben vrij weinig autonomie en het is lastig voor hen om contact te hebben met familieleden en kinderen. We wilden weten of dat beter kan, en wat dat voor effect heeft op agressie binnen de gevangenis. Die is daar namelijk vrij veel.’

Hoe is het experiment uitgevoerd?
‘We hebben ruim duizend gedetineerden in Nieuwegein willekeurig ingedeeld in de controlegroep en de behandelgroep. Elke groep zat in een andere vleugel, maar zowel de gemeenschappelijke ruimtes als de cellen waren in beide delen hetzelfde. De controlegroep behield het oude regime, de rest kreeg meer vrijheden: zij mochten zelf koken, meedenken over de boodschappen, kregen de sleutel van hun cel om zelf naar een dagactiviteit te lopen en een mobiele telefoon waarmee ze familieleden konden bellen op momenten dat ze geen andere verplichtingen hadden. Ze moesten dus meer zelf nadenken.’

En?
‘Het experiment duurde meer dan een jaar. Daarna hebben we enquêtes afgenomen onder het personeel en de gedetineerden uit beide groepen, aangevuld met kwalitatieve interviews met de gedetineerden. Daaruit bleek dat geregistreerde agressie bij de groep met het alternatieve regime 60 procent lager lag. We keken daarvoor naar het aantal geregistreerde incidenten, zoals slaan en schoppen tegen personeel of andere gevangenen. Ook de resultaten van de interviews bevestigen het beeld dat de agressie afneemt, terwijl de ervaren autonomie juist omhoog ging.’

Welke ingreep had het meest positieve effect?
‘Met het huidige regime leidt het niet hebben van een eigen telefoon vaak tot stress onder gevangenen, omdat er dan een rij staat voor die paar telefooncellen en je moet wachten tot je aan de beurt bent. Volgens het personeel leidde het gebruik van een eigen telefoon tot veel minder gedoe en agressie op de afdeling. En het is ook goed voor de kinderen van gedetineerden: die kunnen nu beter contact houden met hun vader.’

Gaan andere gevangenissen nu ook experimenteren?
‘Dat is niet aan ons, maar het zou interessant zijn om het elders nog eens te doen. Het experiment is niet onder enorm veel mensen afgenomen, maar de resultaten zijn wel dermate substantieel dat je het niet onder de tafel kan vegen. Als directeur van een penitentiaire inrichting moet je je ook afvragen wat de kosten en baten zijn. Minder agressie zijn de baten, terwijl bijvoorbeeld het geven van een eigen celsleutel relatief goedkoop is.’

Wat vindt de gevangenis van Nieuwegein van de resultaten?
‘Ik vind het heel dapper dat ze hebben meegedaan, want van tevoren weet je niet of het experiment tot positieve of negatieve uitkomsten leidt. Meer autonomie kan bijvoorbeeld ook betekenen dat de machtsverhoudingen tussen bepaalde gevangenen alleen maar groter worden, waardoor sommige juist slechter af zijn. En de controlegroep had ook in opstand kunnen komen doordat zij geen extra vrijheden kreeg, maar dat is niet gebeurd. Achteraf was de penitentiaire instellinging blij met het onderzoek. De personeelsleden wilden het liefst niet meer terug naar de oude situatie.’