Columns & opinie
Jarenlang galmde er één stem door mijn schedelpan
Filosoof en wetenschapper George Steiner heeft me nooit meer losgelaten. Ik hoor hem in mijn hoofd als het gaat over dingen die we niet willen weten maar eigenlijk wel weten.
Remco Breuker
donderdag 7 april 2022

Toen ik in de tweede helft van de jaren negentig me in Seoul met vallen en opstaan bekwaamde in het métier van de historicus, bevonden een stel van mijn beste vrienden zich ook buitengaats. Een was Zen-monnik geworden in een klein tempeltje op het Japanse platteland, de ander werkte zich het schompes voor een grote Japanse autofabrikant.

We deelden van alles met elkaar, maar dat wat ons drieën specifiek met elkaar verbond, was een gezamenlijke bewondering (en soms afkeer) van bepaalde schrijvers, musici en intellectuelen. Internet bestond weliswaar al, maar veel had je er nog niet aan, dus we schreven elkaar brieven - de Japanse autofabrikant had vast e-mail, maar het Japanse tempeltje niet.

De gesprekken die we tijdens onze studie boven Pizzeria Cartone (wie kent het nog?) hadden, zetten we in briefvorm voort - met de nodige vertraging en zonder het eten en de wijn, maar onze vriend die tijdelijk voor het grootkapitaal was gezwicht, wist de correspondentie te verluchtigen.

In 1989 had de VPRO een vierluik uitgezonden van de op mij altijd mysterieus overgekomen Wim Kayzer (met ooglapje) met de onweerstaanbare titel Nauwgezet en wanhopig, waarin hij de grote vragen van het leven besprak met Gabriel García Márquez, György Konrád, Jorge Semprún en George Steiner. Ik had op een half uurtje Márquez na deze serie nooit gezien en dit gat in mijn ontwikkeling verminderde mijn bijdrage aan de kwaliteit van de gesprekken danig, werd mij regelmatig voorgehouden. U kunt zich mijn vreugde voorstellen toen ik vanuit de fabriek in Japan met de brief die ik al verwachtte een cassettebandje opgestuurd kreeg dat hier een einde aan zou maken.

'Zelden heb ik en bandje zo vaak afgedraaid - tijdens het studeren, in de metro, naar huis of naar de universiteit lopend'

Zoals het studenten betaamt waren onze intellectuele voorkeuren voornamelijk het product van toeval, aangeboren voorkeuren, vooroordelen en gelegenheid geweest, wat ons niet belette om met absolute zekerheid onze zaak te bepleiten. Ik had Nauwgezet en wanhopig weliswaar niet gezien, maar ik was het roerend met de andere twee eens dat die hele serie om George Steiner ging - cultuurfilosoof, schrijver, dilettant, wetenschapper, homo universalis. Onze vriend had de gesprekken met George Steiner vanaf VHS-tape niet alleen op een cassettebandje opgenomen, maar óók de interviewer eruit geknipt. Het resultaat was dus een uur lang onverdunde monoloog. Zelden heb ik een bandje zo vaak afgedraaid - tijdens het studeren, in de metro, naar huis of naar de universiteit lopend.

De stem van George Steiner nam bezit van me. Ik was al eerder onder de indruk geraakt van zijn boeken, maar zijn stem was van een andere orde van grootte. Als ik die in 1989 had gehoord, toen ik voor mijn studiekeuze stond, had ik terstond Japans laten varen en een enkeltje Cambridge gekocht.

'Een echte wetenschapper reist niet, maar onderzoekt en schrijft: "Hausarrest! Hausarrest!"'

Steiner heeft me nooit meer losgelaten. Ik hoor hem in mijn hoofd als het gaat over dingen die we niet willen weten maar eigenlijk wel weten: ‘They knew what they didn’t know’, zei hij over wat invloedrijke Duitsers in de aanloop naar de oorlog van de kampen wisten. Als jonge wetenschapper op bezoek bij de Hongaarse filosoof György Lukács, vertelde Steiner met die dwingend verleidelijke stem van hem, wist hij niets beters uit te gooien dan te vragen hoe het nu kon dat de oude meester zoveel boeken had weten te schrijven. Steiner liet Lukács de – althans in mijn vriendenkring - onsterfelijk geworden woorden spreken: ‘Hausarrest, Steiner, Hausarrest!’

Een echte wetenschapper reist niet, maar onderzoekt en schrijft. Jarenlang galmden die woorden door mijn schedelpan als ik weer eens met bezwaard en schuldig gemoed het vliegtuig of trein instapte naar een of andere workshop.

Tot corona, want toen hadden we opeens allemaal Hausarrest. En warempel, een vertaling waaraan tien jaar is gewerkt is af, een ander boek (monnikenwerk van hoge orde) nadert voltooiing. Misschien had ik toch nóg vaker naar die stem moeten luisteren.


Remco Breuker is hoogleraar Koreastudies