In 1893 vond de Nederlandse antropoloog Eugène Dubois een schedelkapje in Java. Het bleek te gaan om de resten van een uitgestorven mensensoort; de Pithecanthropus. De vondst van deze Javamens was een doorbraak in de paleoantropologie, de wetenschap die uitgestorven mensachtigen bestudeert.
De vondst inspireerde in de jaren twintig van de vorige eeuw de Münchense hoogleraar Rudolf Martin tot het schrijven van een klassiek handboek over het vakgebied. Hij verzamelde een grote hoeveelheid artikelen, manuscripten en foto’s: het oudste en beroemdste paleoantropologische archief ter wereld.
De geschiedenis van dit archief lijkt op het plot van een avonturenroman. Het werd eerst gered uit de handen van de nazi’s en op karren naar Nederland vervoerd, en vormde later de basis voor het Instituut voor Antropobiologie van de Universiteit van Utrecht. Dat werd echter opgedoekt. De collectie zou in de kliko zijn verdwenen als hoogleraar etnobotanische kennissystemen Jan Slikkerveer (1941) niet met een bestelbus de 420 dozen met daarin 43.000 historische documenten en een kleine bibliotheek had opgehaald, vertelde hij in september in Mare.
Na de nodige omzwervingen kwam het archief terecht naast het kantoor van Slikkerveer in het Van Steenisgebouw. Maar Slikkerveer heeft niet het eeuwige leven en de collectie zou weer op drift kunnen raken.
Samen met de roemruchte Brits-Keniaanse antropoloog Richard Leakey (1944) besloot hij een nieuwe plek te vinden voor het archief. Dat is nu gelukt. Museum Naturalis neemt de collectie over. Afgelopen donderdag werd het archief symbolisch overgedragen. De stukken staan namelijk nog op het Van Steenis en moeten nog worden verhuisd.
‘Ik ben hier echt erg opgetogen over,’ zegt Leakey in Naturalis. ‘Dit is een permanente oplossing.’
‘Het is het laatste hoofdstuk in een detectiveverhaal’, aldus Slikkerveer. ‘Het archief is nu echt veilig.’
Leakey: ‘Naturalis is een museum, en musea zijn gespecialiseerd in het bewaren van collecties. Dat is een universiteit niet. Daar kan de financiële prioriteitstelling zomaar negatief uitvallen voor een archief. Een groot deel van het budget en de kennis van Naturalis is gericht op het conserveren en digitaliseren van collecties. En het is echt een prioriteit dat de stukken gedigitaliseerd worden. Zodat wetenschappers in de hele wereld van achter hun computer toegang tot de collectie krijgen. Dat digitaliseren is zo belangrijk. Uiteindelijk gaat het namelijk niet om de papieren zelf maar vooral om de woorden op die papieren.’
Het museum heeft ook een deel van de fossielen die Eugène Dubois in Indonesië verzamelde in bezit, waaronder het schedelkapje van Pithecanthropus, dat een ereplaats heeft. Dit archief hoort echt bij die verzameling. ‘Ik heb een kleine rol gespeeld in het opwekken van enthousiasme voor de verhuizing’, zegt Leakey.
Slikkerveer: ‘Nou, het was echt Richard die het pad gebaand heeft. Hij wist bijvoorbeeld de interesse te wekken van Naturalisdirecteur Edwin van Huis. Die is komen kijken naar het archief en die was meteen erg enthousiast.’
Leakey: ‘Ik heb er nauwelijks iets mee te maken gehad. Ik heb alleen Slikkerveer en zijn vrouw aangemoedigd en mijn connecties gebruikt om wat hulp de bieden.’
Vincent Bongers
donderdag 30 januari 2020
Het paleoantropologische archief dat door professor Jan Slikkerveer werd gered uit de vuilnisbak, is donderdag overgedragen aan Naturalis.