Ergens in de collectie van het Tropenmuseum in Amsterdam bevindt zich een manuscript, objectnummer TM-3523-2. In de wandelgangen staat het boek beter bekend als het eerste woord in de tekst: Izcatqui. ‘Hier is het’, betekent dat. De taal is Nahuatl, de taal van de Azteken. Het schrift is niet het oorspronkelijke Azteken-schrift dat bestaat uit afbeeldingen en onder kenners bekend is uit een paar inmiddels zeldzame codices, maar het Romeinse schrift waarin ook Mare verschijnt.

De laatst bekende locatie voordat het naar Amsterdam verhuisde is de Mexicaanse staat Veracruz, en volgens de databank van het museum gaat het om een manuscript dat a) ‘nooit bestudeerd’ is maar desalniettemin b) ‘van uitzonderlijk belang’ is voor de collectie. Op een van de vellen heeft iemand, vermoedelijk de eerste eigenaar, geschreven dat het zijn boek is, met een datum erbij: 14 oktober 1758.

Dat ‘nooit bestudeerd’ is inmiddels niet meer waar: vorige maand promoveerde Ilona Heijnen op het Izcatqui-manuscript. Ze heeft het document – het enige in deze taal dat zich in Nederland bevindt – een paar keer echt in handen gehad. Met handschoentjes aan, en onder strikt toezicht van conservator Martin Berger, ‘Het boek is prachtig om te zien, vooral in de wetenschap dat zoveel moeite is gestoken in de totstandkoming ervan. Voor het dagelijks werk kon ik prima uit de voeten met de papieren kopieën van een digitale versie.’

Ezelsbruggetjes

Het manuscript is een vertaling. Of liever gezegd, een verzameling van vertalingen, en vertalingen van vertalingen. Het zijn verschillende teksten die voor moderne, westerse lezers eigenlijk helemaal niet bij elkaar lijken te horen, maar in het denken van de achttiende-eeuwse samenstellers wel.

Het begin is een vertaling van een pauselijke bul, die aflatingen en privileges belooft aan hen die zich inzetten in de kruistochten tegen de heidenen en de lezer oproept twee gebeden te zeggen. Er is een praktische rekengids om te bepalen op welke dagen de Katholieke feestdagen. Dat is ingewikkelder dan u misschien denkt, want er zijn veel feestdagen die ieder jaar weer op een andere datum vallen. Het boek geeft ezelsbruggetjes mee die diep in de Middeleeuwen al werden gebruikt, ook hier in Nederland. Je hebt al gauw een heel document nodig om de finesses uit te leggen. Heijnen: ‘Het moet voor de makers van Izcatqui dus een hele klus zijn geweest!’

Tekst nummer drie is een vertaling van een vertaling van De materia medica, een beroemd geneeskundeboek dat in de eerste eeuw na Christus werd geschreven door Pedianus Dioscorides, een arts van het Romeinse leger. Het is een verzameling van medische recepten gebaseerd op kruiden, maar ook wijn en azijn.

Zijn boek kwam in de Renaissance weer helemaal in, werd vertaald in het Spaans en die vertaling weer in het Nahuatl. Het grootste gedeelte van de tekst is een vertaling van een Spaanse almanak. Een astrologische, niet zo’n jaarboek dat studenten helpt om elkaar uit elkaar te houden; oudere Mare-lezers kennen wellicht de Enkhuizer Almanak nog als Nederlands voorbeeld.  Er staat informatie in over de seizoenen en de sterrenbeelden, en de beste tijden om bepaalde planten te zaaien of te oogsten.

De Azteekse tekst lijkt behoorlijk op de Spaanse bron, maar zoals Heijnen aangeeft: ‘De makers hebben wel wat, met name ecologische, aanpassingen gedaan. Bijvoorbeeld door een plantje dat in Spanje groeit, te vervangen door de plaatselijke chayote, een groente die hoort bij de familie van de komkommer. In een recept van Dioscorides is een typisch pre-koloniale Mexicaanse drank gemaakt van mais, atole, toegevoegd. De makers hebben het dus niet zomaar vertaald, maar geprobeerd om herkenbare elementen voor een Nahua lezer aan de tekst toe te voegen.’

Astrologie

Maar waarom al die moeite doen? De Azteken hadden toch ook hun eigen kruidenkennis- en astrologie, die al was afgestemd op hun omgeving? Heijnen: ‘Er was blijkbaar een noodzaak om Spaanse teksten naar het Azteeks te vertalen. Al snel nadat de Spanjaarden in Mexico waren aangekomen werden er scholen opgericht. De plaatselijke nobelen gingen naar deze scholen waar ze onder meer Katholieke vorming kregen om zo lokale religie te vervangen onder de lokale bevolking. Zij leerden hiervoor Spaans en Latijn, en omgekeerd leerden de missionarissen ook de lokale talen, zoals Nahuatl en Maya. Dit was bij uitstek een omgeving waarin ook menselijke interesse in “de ander” floreerde. In zo’n omgeving vermoed ik dat Izcatqui is ontstaan.'

De inhoud van Izcatqui grijpt terug op boeken uit de zestiende eeuw. Heijnen: ‘Blijkbaar gebeurde dat wel meer, ook vergelijkbare boeken die naar het Maya vertaald zijn, laten dat ook zien. Dit was de wetenschap van de zestiende eeuw, terechtgekomen in de achttiende eeuw. Waarom dat was, waarom die teruggreep, daar kan ik mijn vinger niet op leggen. Zeker is wel dat intellectuele mensen die een inheemse taal spraken hiervan op de hoogte wilden zijn.’

Nu is het boek dus wel bestudeerd. Wat nu? ‘Het mooiste zou zijn als de 121 folio's uit het boek beschikbaar komen in een publicatie met een kort commentaar over de inhoud en context. In zowel Engels als Spaans, zodat het manuscript bekendheid krijgt in het land waar het vandaan komt. Uiteindelijk wil je dat het wederom wordt gelezen door native speakers van het Nahuatl, zodat de nuances van deze bijzondere tekst écht worden blootgelegd ’

Ilona Heijnen
Here it is
Promotie 25 februari