Aan een keukentafel in Oegstgeest zitten emeritus hoogleraar Lex van der Eb (1934) en zijn vrouw Titia. Ze kennen elkaar al sinds ze in 1954 begonnen met hun studie biologie. Aan de muur prijkt een portret: Van der Eb in toga. De tweelingversie van het schilderij dat in het Academiegebouw hangt, is ‘deftiger’, zegt Titia. ‘Deze lijkt meer op Lex zoals je hem in de supermarkt tegenkomt - ook al mag hij daar van mij niet meer heen tot er een coronavaccin is.’

Ondanks die tijdelijke isolatie is het juist een van zijn eigen ontdekkingen die dat vaccin überhaupt mogelijk kan maken. Het onderzoek dat Van der Eb in de jaren zeventig deed, legde de basis voor heel veel huidige virusbestrijders. Het woord Nobelprijs is wel eens in dezelfde zin gevallen als zijn naam, alhoewel hij dat zelf het liefst zo snel mogelijk wegwuift.

Viraal

De keuze om biologie te gaan studeren was al vroeg duidelijk: ‘Geen geneeskunde: ik wilde geen patiënten.’ Maar de interesse voor virussen kwam pas later, en min of meer toevallig, toen hij na zijn studie in dienst moest. Ietwat overmoedig sprak hij een hoge officier aan om te vragen of hij niet misschien een onderzoeksplek kon krijgen.

‘Die kolonel reageerde heel korzelig toen zo’n jong broekie hem direct benaderde. Maar hij bleek uiteindelijk wel een plaats te hebben om in Leiden aan een pokkenvaccin te werken. Dat was het begin van mijn contact met virussen. Zonder die officier was ik er waarschijnlijk niet op gekomen.’

Na zijn dienstplicht, promotie en postdoc-plaats (aan CalTech, Pasadena) begon Van der Eb in 1970 zijn eigen onderzoeksgroep in Leiden. Kort daarvoor was ontdekt dat sommige adenovirussen, een voor mensen relatief ongevaarlijke groep ziekteverwekkers, in staat waren rattencellen om te zetten in tumorcellen. Van der Eb wist toen wat hij wilde onderzoeken: kijken of hij met puur en alleen virus-DNA een kankercel kon creëren.

Geluk

Het waren de begindagen van DNA-onderzoek en wetenschappers wilden alle mogelijkheden van het erfelijke molecuul ontdekken. Titia: ‘Ik herinner me dat je onderzoeksgroep zich in die tijd uitbreidde als een olievlek. Het eerste jaar zaten we met z’n zessen om tafel bij een feestje, een jaar later was het hele huis vol.’

Een van de nieuwe leden was de Canadese postdoc Frank Graham. ‘Ik had al behoorlijk vaak geprobeerd om virus-DNA werkzaam te krijgen in een dierlijke cel’ , zegt Van der Eb. ‘Frank heeft eerst al mijn experimenten nog eens herhaald, zonder succes. Vervolgens heeft hij een jaar lang alle denkbare technieken losgelaten op rattencellen, óók zonder resultaat.’

Het tweetal stond op het punt om op te geven toen Graham nog één laatste poging deed: calciumchloride toevoegen. Dat kwam niet helemaal uit de lucht vallen, calcium werd al gebruikt om bacteriën beter DNA te laten opnemen. En ook nu werkte het: ineens zagen ze een vaste stof in de oplossing ontstaan: calciumfosfaat waarin het DNA was gevangen. Die stof bleek het antwoord op het probleem waaraan ze al meer dan jaar werkten. Van der Eb: ‘Toch een soort van geluk, wie komt er nu op het idee om calcium toe te voegen?’

Onsterfelijke cellen

Met de nieuwe techniek werd het plots mogelijk om dierlijke cellen aan te passen met viraal DNA. De eerste experimenten met rattencellen verliepen voorspoedig, maar menselijk weefsel beïnvloeden duurde aanmerkelijk langer. Toch slaagde het tweetal erin. Zo ontstond de onsterfelijke cel HEK-293. ‘HEK’ is een afkorting voor ‘Human Embryonic Kidney’ en geeft aan dat er embryonale niercellen zijn gebruikt. Het getal 293 is het experiment-nummer en verraadt hoeveel pogingen er uiteindelijk nodig waren om het te maken.

Menselijke cellen verliezen bij elke deling een stukje uiteinde van hun DNA. Na een aantal delingen is het DNA te zwaar beschadigd en gaat de cel dood. Maar met het ingebrachte adenovirus-DNA gedragen de HEK-293-cellen zich als een tumorcel en rafelt het DNA niet af aan de uiteindes. Het resultaat: een cel die zich oneindig vaak kan delen.

Na decennia is de HEK-293 nog steeds een van de meest gebruikte cellen in de farmaceutische industrie. Onder andere Regeneron, het geneesmiddel dat de Amerikaanse president Trump gebruikt tegen Covid is geproduceerd met behulp van Van der Ebs onsterfelijke cellen. Regeneron is in de VS niet onomstreden. Conservatieve Amerikanen zijn niet blij dat de HEK-293-cellen oorspronkelijk uit een geaborteerde foetus zijn gewonnen.

Medicijnen en vaccins maken was nooit het uitgangspunt, geeft Van der Eb toe. ‘Het idee dat we onsterfelijke cellen konden gebruiken voor vaccins kwam pas veel later. Ik wilde gewoon fundamenteel onderzoek doen. Gelukkig had ik alle tijd en vrijheid om dat te doen.’

Titia valt hem bij: ‘Tegenwoordig hebben ze een vraag en willen ze meteen een antwoord. En het moet geld opleveren.’ Van der Eb: ‘Het grootste deel van wat je vindt, brengt de wetenschap vooruit, maar is verder waardeloos. Ontdekkingen zoals de calcium-techniek zijn zeldzame toevalstreffers. Juist breed, fundamenteel onderzoek is de bron van grote doorbraken.’

Goudmijn

In 1995 werd Van der Eb benaderd door een oud-promovendus, Dinko Valerio. Of hij misschien interesse had in het maken van een verbeterde versie van de HEK-293, die geschikter zou zijn voor klinische toepassingen. De tijd was rijp voor een nieuwe onsterfelijke cel met grote commerciële potentie, vond Valerio.

Het resultaat was de cellijn PER.C6 (‘Primary Embryonic Retina Clone 6’), net als zijn voorganger onsterfelijk, maar nu gemaakt uit netvlies-cellen. En vooral: veiliger, efficiënter en gemakkelijk aan te passen. PER.C6 is te kweken in tanks van 10.000 liter, waarmee op grote schaal bestanddelen voor vaccins kunnen worden gemaakt. Kortom: een ideaal werkpaard voor de farmaceutische industrie.

En een potentiële goudmijn, aldus Amerikaanse farmagigant Johnson & Johnson. Dat kocht in 2011 Janssen Vaccins op, dat al eerder Valerio’s bedrijf Crucell had overgenomen. Daarmee kwamen de PER.C6-cellen in Amerikaanse handen.

Door de coronacrisis komt de verkoop regelmatig weer ter sprake: had de Nederlandse staat destijds niet Crucell moeten opkopen om de productie in eigen handen te houden? De 7,8 miljoen vaccins die de overheid heeft besteld komen nu bij een Amerikaans bedrijf vandaan in plaats van het Nederlands Vaccin Instituut. Een kostbare gemiste kans volgens sommigen.

Van der Eb ligt er niet wakker van. Of de vaccins nou uit Nederland of de VS komen, hij vertrouwt erop dat ‘zijn’ PER.C6 genoeg kan produceren voor de hele wereld.

Ebola, zika en influenza

En die Nobelprijs? Het is toch begrijpelijk dat hij als maker van twee cellen die de ruggengraat vormen van vaccinproductie wordt genoemd als kanshebber? ‘Iedereen is zo gespitst op Covid’, reageert de bioloog gelaten. ‘Tientallen labs werken nu aan het vaccin, sommige met PER.C6. Als Crucell en Johnson & Johnson erin slagen een goedwerkend en veilig vaccin te maken, dán pas kan je ons werk beoordelen.’

Toch hebben zijn cellen al talloze levens gered: ze zijn al eerder gebruikt voor vaccins tegen ebola, het zikavirus en influenza.

Alsof hij niet met die eer wil strijken, laat Van der Eb een ingelijste tekening zien, een afscheidscadeau bij zijn emeritaat. Ruim honderd kleine bolletjes met daarin foto’s en namen van alle labmedewerkers vormen samen een adenovirus. Promovendi, postdocs, analisten en studenten staan door elkaar, in kleur en zwart-wit, als een getuigenis van de vereende arbeid die over de jaren is verricht.

Zelf voelt hij niet de aandrang om nog mee te zoeken naar een nieuw vaccin. Liever gaat hij - zodra het weer mogelijk is - met Titia kamperen. Schotland staat hoog op de wensenlijst. En inderdaad: naast de fotocollage hangt een aantal stoere rugzakken aan een haakje te wachten. Klaar om bij het eerste teken van een werkend vaccin eropuit te gaan.