Wetenschap
Slangen verdelgen? Pak pijnstillers!
Paracetamol blijkt ontzettend giftig te zijn voor slangen. Een Leidse promovendus zocht uit hoe dat kan.
Bart Braun
dinsdag 15 januari 2019
US AIR FORCE - CARLIN LESLIE

Ergens in de jaren vijftig moet er een klein groepje bruine nachtboomslangen, misschien zelfs één enkel zwanger vrouwtje, zijn aangekomen op het Micronesische eiland Guam. De meeste mensen kennen dat omdat het juridisch gezien bij de Verenigde Staten hoort – het is dat stukje Amerika dat door Noord Korea met een kernraket geraakt zou kunnen worden – maar biologen kennen het vanwege de slangen.

Meestal als er ergens een nieuwe dier- of plantensoort opduikt, gaat deze gewoon dood. Soms weten de soort zich ergens succesvol te vestigen, en wordt het onderdeel van de plaatselijke natuur. Oer-Nederlandse dieren als het konijn en de fazant zijn hier door de Romeinen naartoe gebracht, bijvoorbeeld. En soms gaat dat zo erg mis dat het een schoolvoorbeeld wordt, zoals bij de boomslangen van Guam.

Bij een gebrek aan natuurlijke vijanden konden de dieren zich nagenoeg ongestoord vermenigvuldigen, en dat deden ze dan ook. Het eiland krioelde er letterlijk van, met de hoogste dichtheid ter wereld: tien slangen voor elke inwoner van het eiland. Als ze in een lektriciteitspaal klommen en zichzelf elektrocuteerden, zaten grote stukken van het eiland zonder stroom, en dit gebeurde met de regelmaat van de klok. De unieke vogelfauna van het eiland was zonder roofdieren opgegroeid en had dus geen schijn van kans. Toen de vogels eenmaal op waren, gingen de slangen over op hagedissen, knaagdieren en andere kleine zoogdieren, waaronder jonge poesjes. Ze drongen huizen binnen, en zijn net giftig genoeg om een gevaar te vormen voor kleine kinderen.

Slangen-gif
Hier moest teruggevochten worden. Maar tegen miljoenen slangen tegelijk valt niet meer te handenarbeiden. Je wilt gif, het liefst een stofje dat dodelijk is voor de slangen, maar ongevaarlijk voor mensen. Onderzoekers probeerden van alles uit; slangen genoeg, immers. Zo’n stof bleek inderdaad te bestaan: paracetamol. Een tabletje van 500 mg bevat genoeg werkzame stof om zes volwassen slangen dood te krijgen. Dode muizen werden volgestopt met de pijnstiller, en rondgestrooid in slangenrijke gebieden.

Guam heeft nog steeds idioot veel boomslangen, maar het zijn er in elk geval minder dan vroeger.
En dat brengt ons op promovendus Harald Kerkkamp van het Instituut Biologie Leiden, die zich afvroeg waarom paracetamol toch zo giftig is voor slangen, en niet voor andere dieren. Samen met toxicoloog Peter van den Hurk van Clemson University in de VS schreef hij er een artikel over in Comparative Biochemistry and Physiology.
Mensen die doodgaan aan een overdosis paracetamol sterven aan acuut leverfalen, maar slangen stikken juist: er gebeurt bij die dieren dus wat anders.

Als mensen zo’n tabletje nemen, neemt de lever een groot gedeelte op, en daar wordt de stof in verschillende stappen afgebroken en klaargemaakt om uit te scheiden. Voor elk van die stappen is een apart eiwit nodig, die de lever dus eerst moet hebben aangemaakt.

Alligatorlever
Kerkkamp en Van den Hurk verzamelden levers van negen soorten slangen, en ook van alligators, katten en nog wat andere dieren. Die stampten ze fijn, om vervolgens de activiteit van de verschillende eiwitten erin te testen. Het grote verschil zit ‘m in een eiwit met de prozaïsche naam uridine 5’-diphospho-glucuronosyltransferase, kortweg UGT. Zonder dat eiwit vindt één van de afbraakstappen niet plaats, en stapelt zich een giftige tussenvorm op. Mensen maken UGT aan, ratten en koeien, alligators ook – maar slangen niet. Katten ook niet, trouwens – geef zieke poezen dus nooit paracetamol!

In het DNA van poezen zijn nog wel de sporen van het gen voor UGT te vinden. Het lijkt erop dat ze wel ooit het gen voor het eiwit gehad hebben, maar het zijn verloren. Of slangen ooit zo’n gen gehad hebben, is niet helemaal duidelijk.

Dat ze allebei zonder kunnen, heeft er wellicht mee te maken dat het heel exclusieve carnivoren zijn, die nooit planten en de gifstoffen die die aanmaken binnenkrijgen.
Bart Braun