Wetenschap
Populisme
Koen Vossen, politiek historicus en docent politicologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen, over de geschiedenis van het populisme.
donderdag 30 maart 2017
Boer Koekoek nam een duet op met Vader Abraham

Hoe oud is die geschiedenis?

‘Als je zou willen, kun je teruggaan tot de reformatie, toen Luther zich tegen de elite afzette met zijn bijbel in de volkstaal. Of zelfs tot de Romeinse tijd. Maar dan moet je het begrip wel heel ruim nemen, los van democratie en volkssoevereiniteit.

‘In wezen gaat populisme namelijk om de gedachte dat in een democratie het volk altijd het laatste woord moet hebben. Elites hebben de democratie echter gekaapt. Zij moeten verjaagd worden uit het centrum van de macht. Het volk wordt verheerlijkt als bron van alle wijsheid.

‘Een overzicht kun je waarschijnlijk het beste beginnen met de opkomst van massabewegingen, eind negentiende eeuw. Het kiesrecht was toen nog maar beperkt. Abraham Kuyper, de oprichter van de Anti-Revolutionaire Partij, sprak de zogenoemde “kleine luyden” aan, het volk dat daadwerkelijk werd uitgesloten.’

En internationaal?

‘In Rusland had je rond diezelfde tijd de Narodniki: intellectuelen uit de middle- en upperclass die het gewone volk gingen verheerlijken. Zij opereerden top-down. In de Verenigde Staten kwam eind negentiende eeuw juist een grassroots-beweging op: de People’s Party.’

Hoe ging het verder, na de invoering van het algemeen kiesrecht in Nederland?

‘De massapartijen raakten op den duur geïnstitutionaliseerd. In de jaren twintig kwam er een ander type populisme op: tegenbewegingen van clubjes die tegen de macht van de partijen waren. Dat culmineerde in de fascistische NSB, maar het populisme brak niet echt lekker door. De partijen wisten hun greep op de kiezers te houden. 

‘De volgende duidelijke voorbeelden van populisme komen uit de jaren zestig: de Boerenpartij van Boer Koekoek en in mindere mate D66. In de jaren negentig kwam het populisme opnieuw op, eerst voorzichtig lokaal, tot een uitbarsting in 2002 met Pim Fortuyn. En sindsdien is het weer terug.’

Is er een ideale voedingsbodem voor populisme?

‘Je kunt niet voorspellen: nú gaat het komen. Maar vraag en aanbod op de politieke markt moeten in elk geval niet lekker aansluiten: politieke partijen zijn niet in staat om breed gedragen zorgen op te nemen in het partijprogramma. Populisten zijn steeds op zoek naar zo’n thema. Ten tweede is er vaak een parallel tussen de opkomst van populisme en een nieuw soort media, dat de tegenstander nog niet helemaal beheerst. Sinds 2002 is dat natuurlijk het internet en de sociale media; in de jaren zestig televisie en eind negentiende eeuw groeiden de kranten. Tenslotte moet er een goed aanbod zijn. In de jaren zestig begon er wel wat te schuiven, maar de potentie was misschien groter. Boer Koekoek was tamelijk incapabel, wat ergens zijn sterkte was, maar misschien viel er toch meer te halen.’

Helpt het als het economisch slecht gaat?

‘Volgens sommigen steekt het populisme pas de kop op, als het juist goed gaat, maar het klopt allebei niet echt. Eind negentiende eeuw ging het economisch een tijd lang slecht, maar tijdens de wederopbouw kwam het populisme juist weer niet op. Dat gebeurde pas in de jaren zestig.’ MVW

Leidschrift, het tijdschrift gemaakt door Leidse geschiedenisstudenten, organiseert een symposium over populisme. Leidschrift Symposium: Populisme door de jaren heen. Lipsiusgebouw, woensdag 5 april, 18.45, gratis toegang