Door Vincent Bongers Het Chinese platteland is in 1957 nog een wereld vol lawaai. Kooplieden prijzen hun waren op luidruchtige wijze aan. De boeren op het veld discussiëren op een luide toon met elkaar. Uit luidsprekers in straten en pleinen knallen propagandaleuzen en muziek.

Een paar jaar later is alles anders. ‘Er is een onnatuurlijke haast griezelige stilte neergedaald over het platteland’, schrijft de Nederlandse historicus en China-deskundige Frank Dikötter in zijn bekendste boek Mao’s Great Famine. Woensdag ontvangt Dikötter, professor aan de Universiteit van Hong Kong, in de Pieterskerk tijdens de dies een eredoctoraat.

Dikötter schetst een gitzwart beeld van een desolaat China: ‘De paar varkens die nog niet in beslag zijn genomen, zijn allang dood. De mensen die er aangetroffen worden, kunnen door de honger niet spreken.’

Het land is zo uitgewrongen dat er zelfs kannibalisme voorkomt. Bij een man in een dorpje wordt een kookpot aangetroffen waarin mensenvlees zit. Er volgt een bekentenis. Hij heeft een meisje gedood om haar op te eten. Eerder groef hij lijken op om zijn honger te stillen, maar toen de begraafplaats werd bewaakt, ging hij noodgedwongen over op moord.

Dikötter gaat in Mao’s Great Famine minutieus in op de gigantische impact die de rigoureuze economische hervormingspolitiek van de Chinese leider Mao Zedong had op de bevolking. De Grote Sprong Voorwaarts had van China een concurrent van Rusland en de Verenigde Staten moeten maken.

Het werd echter een totale ramp, met als gevolg minstens 45 miljoen doden in de periode 1958-1962. In de eerste zin van het voorwoord van het boek windt Dikötter er geen doekjes om. China maakt geen grote sprong voorwaarts maar ‘daalde af naar de hel’.

‘Mao collectiviseerde alles in één klap’, vertelt Dikötter aan de telefoon vanuit Singapore, waar hij een aantal maanden doceert aan de National University.

‘Plots was niets meer hetzelfde. Mensen bezaten niets meer, hadden geen controle over hun land, bepaalden niet welke gewassen verbouwd moesten worden. De druk op elk stukje vrijheid was enorm groot.

‘De bevolking had geen enkele inspraak over wat ze dagelijks deed. Alles was de Staat. Voor keihard werken kreeg je alleen wat te eten. Er was geen enkele motivatie om te produceren. En als de productie stokte, volgde er motivatie door geweld.

‘Het is als een wortel aan een stok. Alleen werd de wortel weggehaald en diende de stok slechts om te slaan tegen de hoofden van diegenen die niet meewerkten. Dat noem ik een hel.’

Maar dat betekent niet dat de Chinezen alleen maar lijdzaam toekeken hoe Mao het land vernielde. ‘Natuurlijk was er verzet. Op elk niveau. Het ging om heel kleine dingen. Mensen stopten een gerooide aardappel in hun zak, of aten deze op het veld op. Er kwamen regio’s in opstand. Maar die revoltes werden neergeslagen door het leger. De tegenstanders slaagden er nooit in om één front te vormen. Het duurde vaak ook lang voordat op een bepaalde plek duidelijk werd dat er hongersnood in het hele land was. Dan was het al te laat, de dorpelingen waren te verzwakt om zich te verzetten.’

De boeken van Dikötter zitten boordevol details. ‘Misschien zelfs wel teveel’, zegt hij zelf. ‘Dat krijg je als je zoveel materiaal hebt.’ Langzaam maar zeker is een deel van de gigantische hoeveelheid archieven in China geopend, mede onder druk van Chinese historici. ‘Zij konden wel Russische archieven in, maar niet in hun eigen land. De autoriteiten hebben toen de nodige archieven vrijgegeven, al is er nog steeds veel afgesloten of “kwijtgeraakt”. Ik ben op al dat materiaal gedoken. Het is als het Wilde Westen, grotendeels onontgonnen terrein. De droom van elke historicus.

‘Zo kon ik uitzoeken hoe het echt was om in die tijd van het communisme te leven. Dat maakt mijn boeken ook wezenlijk anders dan andere werken over deze periode. Je hoort en leest ontroerende verhalen, die echt je hart breken. Bijvoorbeeld een man die vertelt hoe zijn vader weigerde te stelen om zijn maag te vullen. De vader overleefde de hongersnood dan ook niet.’

Dikötter schrijft over de gruweldaden van Mao, een figuur die onaantastbaar lijkt te zijn in China. Wordt hij dan niet tegengewerkt door Beijing? ‘Ik zit in Hong Kong en heb geen problemen om in andere delen van China te komen. Er worden geen blokkades opgewerkt. Ik kan de archieven nog steeds in.’ Er is wel kritiek van Chinese historici en er komt wel de nodige haatmail binnen.

Ondanks de mislukking van de Grote Sprong Voorwaarts bleef Mao aan de macht. ‘Hij was een meester in het mensen tegen elkaar uit spelen. Net als Stalin was hij enorm paranoïde.’ Toen de Sovjetleider in 1953 overleed, werd hij opgevolgd door Chroetsjov. Die nam afstand van Stalin. ‘Mao was altijd op zoek naar personen die wel eens zijn Chroetsjov konden gaan worden. Die werkte hij dan weg.’

Mao had alweer nieuwe plannen voor China die het land uiteen zouden rijten: de Culturele Revolutie. Dikötter publiceerde er vorig jaar een boek over. ‘Het kapitalisme was verdwenen. Nu werd het tijd om de overblijfselen van de cultuur die paste bij kapitalisme te vernietigen en te vervangen door de ideologie van Mao.’

Intellectuelen, onderwijzers, kunstenaars; iedereen die ervan verdacht werd gedachten te hebben die niet in lijn waren met die van het regime, was plots doelwit. De ‘Rode Garde’, waarvan je alleen lid mocht worden als je ouders arbeider, boer of soldaat waren, pakte tegenstanders keihard aan. Leerlingen vernederden, martelden en vermoordden hun leerkrachten. Miljoenen werden verbannen naar het platteland.

‘Het land scheurde zichzelf uit elkaar. Ook binnen het leger vinden enorme zuiveringen plaats, waardoor de controle verzwakt. Dat betekende dat burgers weer iets meer ruimte kregen om zelf een bestaan op te bouwen. Daardoor kon het herstel enigszins beginnen, maar de littekens van de Culturele Revolutie zie je nog steeds.’

Op het huidige regime in China is Dikötter kritisch. ‘Ik ga continu de confrontatie aan met de illusie dat het een vrij land aan het worden is. Daar kan geen sprake van zijn als iemand als Liu Xiaobo, de winnaar voor de Nobelprijs voor de Vrede in 2010, in de gevangenis zit. Het is echt een misverstand dat omdat de boel economisch is opengegooid er ook vrijheid is.’

En wat betreft Mao: ‘Op het Plein van de Hemelse Vrede staart hij je nog steeds aan. Zijn hoofd staat op alle bankbiljetten. Het is moeilijk om in te schatten hoe de gemiddelde Chinees nu echt over hem denkt. Maar voorlopig zijn we nog niet van Mao af.’

'Toch nog een Nederlands diploma'

Frank Dikötter (1961) komt uit een gehucht in de Limburgse mijnstreek. ‘Ik ben op mijn twaalfde verhuisd naar Zwitserland en heb in Geneve en Londen gestudeerd. Ik versta wel Nederlands en kan het ook lezen. Maar het is lastig om bijvoorbeeld in een interview de juiste woorden te vinden. Dat gaat beter in het Engels.’

Woensdag 8 februari wordt Dikötter tijdens de dies natalis van de Leidse universiteit benoemd tot eredoctor. ‘Het is heel fijn om een eredoctoraat te krijgen van Leiden. Nu heb ik toch nog een Nederlands diploma.’ Een dag eerder geeft hij een lezing in het Academiegebouw.

‘Sinologie in Leiden heeft zoveel goede wetenschappers voortgebracht. Dat is knap, Nederland is natuurlijk een relatief klein land. De opleiding is punching above its weight en zit heel dicht bovenop de ontwikkelingen in China.’

Frank Dikötter, The Cultural Revolution: A People’s History, 1962-1976

Academiegebouw

7 feb, 15:30 u. toegang gratis