‘Psychologisch onderzoek krijgt weleens het verwijt dat het open deuren intrapt. Ik heb daar vrede mee: ik bewijs wat andere mensen allang weten. Het blijft belangrijk om dat onderzoek toch te doen. Soms omdat je dan common sense vertaalt naar een wetenschappelijk gevalideerde uitkomst, en soms omdat dingen toch anders blijken dan je misschien dacht, zoals bij pesten.’
De open deur van deze week, voor de liefhebbers na te lezen in het vaktijdschrift Personality and Individual Differences: jongeren met meer sadistische trekken zijn vaker pestkoppen.
Van Geel en zijn collega’s legden meer dan 1500 scholieren van ROC’s vragenlijsten voor. Hoe vaak hadden ze de afgelopen maand pestgedrag vertoond, online of in het echt? Ook werden de jongeren (16-21) getoetst op goede en slechte persoonlijkheidstrekken. Iedere deelnemer kreeg zo een score voor diens mate van narcisme of extraversie, en de onderzoekers keken vervolgens of dat verband hield met pestgedrag. ‘Over de exacte definitie van persoonlijkheid kun je debatteren en je kunt je ook afvragen of de categorieën die we nu hanteren wel de juiste zijn’, verduidelijkt de psycholoog. ‘Het zou kunnen dat de eigenschap machiavellisme over een paar jaar toch een ondersoort van psychopathie blijkt te zijn.’
Een machiavelliaanse persoonlijkheid is berekenend, en gebruikt bedrog en calculerend gedrag om zijn of haar doelen te bereiken. Voorbeeld: vrijwel iedereen in Game of Thrones.
Psychopathie duidt een lage mate van empathie en berouw aan, een ongevoeligheid voor angst en een behoefte aan thrill seeking. De seriemoordenaars op televisie zijn de bekendste psychopaten, maar lang niet iedereen die hoog scoort op een psychopathie-test wordt ook seriemoordenaar.
In de studie naar de mbo’ers bleek dat behalve sadisten ook leerlingen met psychopathische trekjes vaker pestten. Machiavelliaanse mensen pesten meer in het echt, maar doen niet vaker aan cyberpesten.
Van Geel: ‘Wat we wel weten over die persoonlijkheidstrekken is dat uit tweelingstudies blijkt dat veel van hen een genetische basis hebben. Eeneiige tweelingen hebben meer gemeenschappelijke genen dan twee-eiige tweelingen, dus als die eerste soort tweelingen een bepaalde eigenschap vaker gemeen hebben, speelt genetica een rol.’
Dat wil overigens niet zeggen dat je gedrag volledig voorgeprogrammeerd is, benadrukt hij. ‘We leren ook met onszelf omgaan. Jij en ik zouden bijvoorbeeld even hoog kunnen scoren op een test voor introversie, en ons toch heel anders kunnen gedragen in de omgang met vreemden.’
Ook is duidelijk dat eigenschapscores voorspellende waarde hebben voor het gedrag. Van Geel haalt een Canadees-Amerikaanse studie aan, waarin mensen die hoger scoren op een sadisme-test vervolgens ook vaker bereid blijken een pissebed in een pissebedden-vermorzelaar te stoppen. Voor wie zich zorgen maakt: de omgebouwde koffiemolen die als vermorzelmachine werkte, was door de onderzoekers omgebouwd, zodat hij wel herrie maakte, maar niet het diertje fijnmaalde. Ook is sadisme bijvoorbeeld een voorspeller voor delinquent gedrag.
Wat Van Geel en zijn collega’s uiteindelijk hopen, is dat hun onderzoek helpt voorspellen wie er in de toekomst gaat pesten, of wie er juist een grote kans heeft om pestslachtoffer te worden. ‘Dat zou ik echt mooi vinden. Dit onderzoek is pas een eerste kleine stap in die richting.’
Waarom pesten adolescenten? Van Geel: ‘Omdat het loont. Pesters zijn populair, ze laten zien dat ze sterk zijn en in opstand durven te komen tegen volwassen normen. Ze daten eerder, en hun klasgenoten spreken zich niet snel uit tegen het gedrag, uit angst om zelf te worden aangepakt. Het wordt gezien als iets dat leidt tot succes, en het wordt vaak niet bestraft. Dus het blijft bestaan.’
‘Eigenschappen als dominant gedrag of het afpakken van voedsel, zouden in het evolutionaire verleden van de mensheid een voordeel hebben kunnen opleveren. Sadisme speelt daar misschien een rol in: als je het leuk vindt om soortgenoten pijn te doen, maakt dat het waarschijnlijker dat je het ook gaat doen. Vergelijk het met seks: evolutiebiologisch gezien dient het de voortplanting, maar de meesten van ons hebben seks omdat we dat plezierig vinden.’ En we vinden het plezierig, omdat mensen en dieren die graag seks hebben zich vaker voortplanten, en dus meer kans hebben op succesvol nageslacht.
Van Geel: ‘Het is waarschijnlijk ten dele waar dat adolescenten pesten omdat ze berekenend te werk gaan. Onze studie suggereert dat ze het ook zouden kunnen doen omdat ze het leuk vinden.Het een hoeft het ander niet uit te sluiten, ze kunnen sadistisch plezier beleven aan pesten en er ook populairder van worden.’
Wat hebben we aan dat inzicht? ‘Het maakt het verhaal moeilijker. Het geeft aan dat we niet te licht moeten denken over pesten. We weten uit onderzoek dat bestaande anti-pest-interventies niet altijd zo succesvol zijn als zou moeten. Een mogelijke evolutionaire basis en voordelen van pesten suggereren dat pestgedrag maar heel moeilijk aan te pakken is. We weten al dat psychopathie en persoonlijkheid slechts heel moeilijk te veranderen zijn; misschien is dat met pesten ook zo. Dan moeten anti-pest maatregelen dus ook intensief zijn; een eenvoudige maatregel als een anti-pest-contract kan dan niet werken. Dat antwoord biedt geen quick fix, maar is wel reëler.’
En volwassen pestkoppen? ‘Wij zijn de afdeling child and adolescent studies; mijn eigen onderzoek houdt daarbij op. We weten echter dat pesten ook op de werkvloer gebeurt, en ook daar hangt gepest worden samen met depressie. Het is dus niet iets waar volwassenen wel mee kunnen omgaan. Pesten doet niet alleen kinderen pijn.’ BB
Cyberpesten
‘Je moet bij cyberpesten oppassen voor het argument “Je vraagt er toch zelf om”’ , zegt Van Geel. ‘Je hoéft niet op sociale media-sites, maar ik kan me voorstellen dat kinderen en adolescenten daar plezier aan beleven. Je zou willen dat iedereen op een veilige manier gebruik kan maken van zulke sites. Aan andere vormen van cyberpesten kan je je moeilijker onttrekken: als je bedreigende of beledigende berichtjes krijgt op je telefoon, bijvoorbeeld.
‘Wat ook gebeurt: iemand krijgt een schop op het schoolplein, dat wordt gefilmd en een dag later heeft de hele school het gezien via YouTube.’
Cyberpesten hangt nauw samen met “gewoon” pesten, aldus de psycholoog, maar er zijn ook verschillen.
‘Zo ontdekten we eerder dat cyberpesten sterker samen lijkt te hangen met zelfmoordgedachten van de slachtoffers dan gewoon pestgedrag. Dat komt vermoedelijk doordat de slachtoffers vernederd worden voor een breder publiek, en negatieve ervaringen kunnen herbeleven – door dat filmpje nog eens te bekijken, bijvoorbeeld. Cyberpesten roept ook nieuwe vragen op: zijn er bijvoorbeeld slachtoffers die online heel handig zijn, en hun schoolplein-bullies op het internet terugpakken?’