Achtergrond
De bedekte obsessie
In haar boek Bloot of bedekt beschrijft Mineke Schipper oude en nieuwe kuisheid: van het gevecht om de pantalon tot wazige No sex but specs-brillen die het zicht op eventuele verleiding moeten belemmeren.
Marleen van Wesel
woensdag 10 juni 2015

“Mannen zijn beesten, die zich niet kunnen beheersen”, verklaarde een studente in Caïro aan Mineke Schipper (1938), nadat de emeritus hoogleraar literatuurwetenschap er een lezing had gegeven. Ze raakte aan de praat met drie vriendinnen, die hoofddoeken droegen. ‘De een deed dat vanwege haar geloof, de ander omdat al haar vriendinnen het ook deden. Na de verklaring van de derde, dat mannen nu eenmaal beesten waren, zei ik: “Wacht even. Ik heb vijf broers, een lieve man en twee zonen, dat zijn geen beesten.”’

Afgelopen maand verscheen Schippers nieuwste boek: Bloot of bedekt. Van niets om het lijf naar strak in het pak. ‘Later zag ik in Caïro posters hangen met daarop twee lolly’s. Tegenwoordig staat er ook een Nederlandse variant op internet. De ene lolly is ingepakt, de andere, zonder papiertje, zit vol vliegen. “Aan jou de keus”, staat eronder. In mijn volgende lezing daar, zei ik dat het me buitengewoon beledigend lijkt voor mannen, om voor willoos ongedierte te worden aangezien. Er ontstond een levendige discussie.’

Met haar boek hoopt ze het debat te bevorderen. ‘In onze samenleving komen verschillende manieren van lichaamsbedekking voor, terwijl we er allemaal van uitgaan dat onze eigen manier de norm is. Daarover zouden mensen meer mét elkaar mogen praten, in plaats van langs elkaar heen.’ Die vriendinnen in Egypte gaven hun verschillende antwoorden graag, maar dat geldt niet voor iedereen. ‘Ik heb ook wel eens van een meisje gehoord dat vrijheid voor haar zou betekenen, dat ze eens níet naar de reden van haar hoofddoek zou worden gevraagd. Toch is het goed om met elkaar in gesprek te blijven.’

Bloot of bedekt gaat overigens ook over prehistorische schoenen, twintigste-eeuwse hoedenetiquette, oude vrouwenbeeldjes met gapende vulva’s om het kwaad te bezweren en bloot als protestmiddel, zoals bij de Oekraïense feministen van Femen. En over culturele verschillen tussen mannen en vrouwen, in allerlei periodes. ‘Mannen zijn zich pas na de Franse revolutie soberder gaan kleden. Denk aan de uitdossingen aan het hof van Lodewijk XIV. Pas met de opkomst van de burgerij ontstond er een grote tegenstelling tussen mannen- en vrouwenkleding. Vrouwen moesten vervolgens echt een gevecht voeren om een pantalon te mogen dragen.’

Zoals meestal bij Schippers boeken, kwam Bloot of bedekt voort uit een vraag die na een vorig boek nog bleef hangen. ‘Voor In het begin was er niemand (2010) kwam ik zoveel verhalen over Adam en Eva tegen, dat mijn uitgever zei: “Schrijf nog maar een boek.” Dat werd Overal Adam en Eva (2012). Daarin stond weer een heel hoofdstuk over Adamskostuums. Wij hebben vaak geleerd dat de eerste mensen bloot rondsprongen door het paradijs. In Ethiopische en Oosters-Orthodoxe verhalen droegen ze juist koninklijke kleren. Nadat ze van de verboden vrucht gegeten hadden, vloog alles wat ze droegen van hun lijf en kronkelden de ringen van hun vingers. Zo eindigden al die verhalen uiteindelijk toch met een vijgenblad of andere bladeren om de schamele blootheid te bedekken.’

Over de vraag die nu tot een volgend boek kan leiden, wil ze nog niets kwijt. ‘Deze zomer wil ik mijn hoofd even leeg houden.’

Mineke Schipper, Bloot of bedekt. Van niets om het lijf naar strak in het pak, Prometheus, 2015, 280 pgs, €19,95. Studium Generale organiseert op alle dinsdagavonden in oktober bijeenkomsten met Mineke Schipper en andere sprekers, rond het thema Bloot of bedekt.

Homo erectus

‘In de tijd van de Homo erectus, rond 1,6 miljoen jaar geleden, waren de mensen hariger dan wij’, vertelt Schipper. ‘De Homo sapiens ontwikkelde zich pas een paar honderdduizend jaar geleden. Rechtop lopen betekende dat vooral de mannelijke genitaliën meer in het oog sprongen dan bij viervoetigheid. Doordat mensen in groepen samenleefden, ontstond er meer behoefte aan regels.’

Schipper baseert zich daarbij onder meer op beschrijvingen van volken die veel recenter, in de afgelopen eeuwen, nog grotendeels onbedekt rondliepen. ‘Indianen in het Amazonegebied kenden bijvoorbeeld een verbod op het laten zien van hun blote eikel. Dat hing samen met erecties in de openbare ruimte, die nu eenmaal niet altijd gewild of bedoeld zijn.’ De oplossing van die Indianen: je voorhuid uitrekken en er een touwtje omheen binden. ‘De mannen namen dus hun eigen verantwoordelijkheid. Dat in tegenstelling tot sommige culturen en godsdiensten die de last van mannelijke opwinding vooral op de schouders van vrouwen hebben gelegd.’ De bedekking van vrouwelijke genitaliën is waarschijnlijk even oud. ‘Zij droegen bijvoorbeeld schortjes van schelpen of boomschors. Mannen maakten ook wel penishouders, van kalebassen bijvoorbeeld. Die werden soms al uitgerekt terwijl ze nog aan de plant groeiden. Het waren soms echte prestigeobjecten, versierd met parelmoer en paradijsvogelveren.’

Vergane schoenen

Godsdiensten leenden uit elkaars garderobe

Penishouders en andere vroege vormen van lichaamsbedekking waren volgens Schipper misschien nog wel meer een kwestie van versiering, dan van schaamte. ‘En ze hadden ook een magische beschermfunctie. Denk aan luipaardtanden om de hals van oude chefs in Afrika. Die stralen de kracht van een luipaard uit en suggereren dat jij dat gevaarlijke dier zelf gedood hebt. Anderzijds kon een dierenvel je ook letterlijk beschermen, tegen prikkende doorns, insecten of vijanden.’ Lichaamsbedekking tegen de kou werd pas een noodzaak toen de mens zo’n 72.000 tot 42.000 jaar geleden Afrika verliet. Wat je misschien ook zou verwachten, in archeologische kledingcollecties, is schoeisel. De oudste schoen die ooit opdook, was echter slechts 5500 jaar oud. Waarschijnlijk liep men echter al veel langer op schoenen, maar waren die gemaakt van plantaardig materiaal dat niet bewaard is. ‘Dat bleek uit een heel interessant onderzoek naar opgegraven botjes. 35.000 jaar geleden is de anatomie van onze tenen veranderd.’ De kleine tenen, die omhuld door een schoen niet meer in de grond hoefden te grijpen, werden zwakker.

‘Het joodse keppeltje is overgenomen van katholieke bisschoppen’, vertelt Schipper. ‘Tegenwoordig is het een icoon, maar het kwam pas verbazingwekkend laat in de joodse cultuur terecht, pas in de achttiende of negentiende eeuw.’

En zo hebben het christendom, het jodendom en de islam nog wel meer uit elkaars garderobe geleend, sinds de eerste mensen naakt het paradijs verlieten. Schipper spreekt van de ‘bedekkende godsdiensten’.

‘Wat opviel, is dat de islam veel van de ultraorthodoxe joodse kuisheidsbedekking heeft overgenomen. Bij mannen van navel tot knie, terwijl het vrouwenlichaam eigenlijk een groot schaamdeel was. Slechts een handbreedte mocht gezien worden.

‘Een obsessie met naakt kan een samenleving erg seksualiseren, maar een obsessie met bedekking evenzeer. Een gesloten mond kan bij een verder bedekte vrouw dan wijzen op een kuise vagina.

‘Bij het christendom is het nu meestal minder expliciet, maar alle drie die monotheïstische godsdiensten zijn ontstaan in patriarchale culturen, die sterk beheerst worden door de oerangst dat het kind dat straks van jou erft, misschien wel aan het zaad van een andere man is ontsproten. De pil en andere voorbehoedsmiddelen hebben die angst wel wat teruggedrongen, maar nog altijd bestaat er dat panische maagdenvliesonderzoek. En in Amerika zie je bijvoorbeeld een nieuwe kuisheidstraditie met purity balls, waarbij meisjes hun ouders beloven hun maagdelijkheid te bewaren. En er zijn nog steeds religieuze groepen die vinden dat de last en de schuld van mannelijke opwinding bij vrouwen ligt.’

In Israël zijn er intussen No sex but specs-brillen op de markt. Ultraorthodoxe joodse mannen kunnen daarmee verder dan drie meter niet meer scherp zien, om verleidingen te voorkomen.

De borsten van Doutzen en Demi

Doutzen Kroes deed afgelopen week stof opwaaien met een foto op Instagram waarop ze haar dochtertje borstvoeding gaf. Facebook en Instagram weten zich niet altijd raad met foto’s van ontblote borsten.

‘Lange tijd was het juist heel normaal om met blote borsten rond te lopen. Borsten dienden om te zogen en dat werd vroeger nu eenmaal lang gedaan. Geleidelijk is dat veranderd, maar ook in de vijftiende of zestiende eeuw, was een diep decolleté in Europa lang niet zo schokkend als in de negentiende eeuw. Die kuisheid duurt soms nog voort. Sommige moeders organiseren tegenwoordig zogeheten nurse-ins in restaurants, om mensen ervan te overtuigen dat borstvoeding heel natuurlijk is.’

Ze vergelijkt het met de coverfoto van het tijdschrift Vanity Fair met actrice Demi Moore in 1991. ‘Moore stond naakt op de foto, met haar zwangere buik. Toen was dat opzienbarend, nu vinden we het veel normaler.’ Britney Spears, Jessica Simpson en Christina Aguilera deden haar later na toen zij in verwachting waren.

‘Tot mijn verbazing vond ik in de Koran trouwens niets over het bedekken van je hoofd, maar wél van je boezem. Voor de opkomst van de islam was het in Arabische gebieden namelijk nog de gewoonte dat vrouwen met ontblote borsten hun mannen aanspoorden, wanneer die ten strijde trokken.’