‘Ik zit nu naast mijn bijenkast’, zegt Pek van Andel door de telefoon. ‘Dat is een soort antidepressivum: kijken hoe die bijen aan komen vliegen met stuifmeel. De oude natuurwetenschappers dachten dat ze gekleurde steentjes meedroegen, om in evenwicht te blijven. Dat is een voorbeeld van een verkeerde abductie.’
Van Andel (1944), oogheelkundige, vond een kunsthoornvlies uit, maar hield zich ook bezig met andere projecten, zoals MRI-scans van de geslachtsdaad, waarvoor hij in 2000 de Ig Nobelprijs won. Daarnaast is hij pleitbezorger voor serendipiteit, oftewel: ongezochte vondsten. Daarvoor is ook zo’n verrassende waarneming nodig, zoals die gekleurde steentjes, maar dan eentje die wél correct wordt geduid.
‘Zoals de verrassende waarneming van Röntgen, die in zijn verduisterde lab een scherm met een bepaalde zoutlaag zag oplichten tijdens experimenten met een ontladingsbuis.’ Röntgen zelf was er in 1895 niet direct van overtuigd dat hij een belangrijke ontdekking op het spoor was. ‘Hij controleerde of het karton waarmee hij werkte misschien toch licht doorliet. En hij vroeg zijn vrouw of hij normaal overkwam, omdat hij dacht dat hij misschien hallucineerde. Uiteindelijk kwam hij op het lumineuze idee om de straling op fotografische platen te richten en er voorwerpen tussen te houden. Daarbij ontdekte hij dat zijn vingerkootjes een andere schaduw gaven - zijn tweede ongezochte vondst.’
Een ander bekend voorbeeld, van Julius Comroe, luidt: in een hooiberg zoeken naar een speld, maar eruit komen met de boerendochter. Maar vooraf eigenlijk iets anders zoeken, is volgens Van Andel geen vereiste. ‘Van Röntgen is helemaal niet bekend wat hij op dat moment onderzocht. Niemand vroeg hem er ooit nog naar, zo groot was de opwinding over zijn ontdekking.’ Laatst werd Van Andel gevraagd om over zijn coïtus-MRI-scans te spreken bij het British Institute of Radiology. ‘Ik zocht even op wanneer dat is opgericht: héél kort na de ontdekking van Röntgen.’
Ook penicilline werd per toeval ontdekt, evenals post-its. Een andere serendipiteit, uit de techniek, is de tweewieler, waarop Karl Drais zich begin negentiende eeuw voortbewoog, zonder pedalen nog. ‘Hij ontdekte dat, als je jezelf hard afzette met je voeten, je het stuur voor nog iets anders gebruikte. Zoals elk kind dat leert fietsen tegenwoordig ondervindt: je bewaart er je evenwicht mee. Dat zie je in elke tweewieler terug, van de eerste fietsen met hun grote voorwielen, tot motorfietsen.’
Een bekend voorbeeld uit de kunst zijn de abstracte schilderijen van Wassily Kandinsky. ‘Hij schilderde aanvankelijk figuratief, maar toen hij op een dag thuiskwam en een van zijn eigen schilderijen op z’n kant zag staan, waardoor het niets herkenbaars meer voorstelde, dacht hij: dit is zó mooi! En toen bedacht hij dat je dat ook expres kon doen.’
Juist de praktijk leent zich goed voor zulke ontdekkingen. ‘Maar tegenwoordig worden we opgeleid als worstjes in de worstenfabriek. Dat het begrip serendipiteit nu zo in de mode is, terwijl het verschijnsel al zo oud is als de wereld, is veelzeggend’, vindt Van Andel.
‘Een van de eerste dingen die Antoni van Leeuwenhoek onder zijn zelfgebouwde microscoop bekeek, waren peperkorrels. Hij vroeg zich af waarom die zo scherp smaakten, en verwachtte stekeltjes te zien.’ Ook na drie weken op smeltwater vertoonden de pepers geen stekels.
‘Maar wél bewegende structuren. Daar heeft hij de eerste bacteriën gezien. Ik heb eens voorgesteld om onwetende biologieleerlingen dit experiment nóg eens te laten doen. Hun docent schreef me later dat zijn leerlingen zelfs ontroerd waren door de ontdekking. Je kunt de uitkomst wel in een boek zetten, maar dan is de grap eraf. Overigens weten we nu dat de scherpte van pepers veroorzaakt wordt door aromatische verbindingen, maar destijds was Van Leeuwenhoek er helemaal niet van overtuigd dat er géén stekels op zaten. Hij dacht dat zijn microscoop niet scherp genoeg was.’
Ook de aannames van zijn eigen kinderen vroeger, noemt Van Andel een vorm van abductie.
‘We hadden thuis altijd oude televisies, waarbij ruis optrad, sneeuw noemden we dat heel mooi. Wanneer je zo’n toestel openschroefde was het vaak niet moeilijk om ervoor te zorgen dat ze weer werkten. Toen ik dat eens deed, hoorde ik plotseling de hoge stem van mijn zoon: "Ik wil de poppen zien!" Hij had de televisie herleid tot een poppenkast. Later is hij trouwens theatermaker geworden. Zoals de filosoof Kierkegaard het zei: "Het leven wordt vooruit geleefd en achteruit begrepen."’
Wassily Kandinsky, Komposition X (1939), Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen, Düsseldorf
Pek van Andel schreef samen met Wim Brands het boek Serendipiteit, De ongezochte vondst (Nieuw Amsterdam, 2014). Op woensdag 13 mei geeft Van Andel een masterclass serendipiteit bij Studium Generale. Na afloop volgt een gesprek met Wim Brands. Acteur Daan van Alkemade draagt voorafgaand het sprookje van de Drie prinsen van Serendip voor. Dat verhaal, uit de bundel Hasht behesht (1302) van de Perzische dichter Amir Khusraw, gaat over drie prinsen die door hun vader op reis gestuurd worden. Tijdens hun reis ontdekken ze, door hun scherpzinnigheid, voortdurend zaken die ze niet zochten.
13 mei, 19:30, Academiegebouw. Aanmelden hier.