Achtergrond
God is gewoon een slecht idee
Geïnspireerd door wielrennen en Star Trek zaagt scepticus en voormalig fundamentalistisch christen Michael Shermer aan de poten van religie. Vandaag geeft hij een lezing aan de Universiteit Leiden. ‘Starship Enterprise is multiraciaal. Dat bevalt me wel.’
Vincent Bongers
woensdag 18 maart 2015
‘Kapitein Kirk verslaat een Gorn, een reptielachtig wezen, maar toont barmhartigheid en vermoordt hem niet.’

‘Ik deed de gekste dingen. Pyramid power bijvoorbeeld. Ik sliep in een piramide-achtige constructie die om mijn bed heen was gebouwd. Ik wilde weten of ik daar sterker van werd’, zegt de Amerikaan Michael Shermer (60) over zijn jonge jaren als professioneel wielrenner. Specialiteit: ultralangeafstandswedstrijden.

Tegenwoordig schrijft hij over moraal, wetenschap en religie. En verzet hij zich als oprichter van The Skeptic Society tegen pseudowetenschap en paranormale quatsch. ‘Toen ik nog racete nam ik ook modderbaden, of leefde een week op water, cayennepeper, knoflook en citroen. Ik onderging ook zeer ongemakkelijke klysma’s. Het had allemaal totaal geen effect. Nou ja, soms was het erg pijnlijk. Ik was gewoon nieuwsgierig en wilde zien wat werkte. Maar ik kreeg er hoogstens slechtere benen van.’

Tijdens de eenzame uren op de fiets leerde hij wel veel over zijn eigen brein. ‘Ik zag bijvoorbeeld zelfs aliens tijdens een wedstrijd. Slaaptekort en stress triggeren de hersenen. Het brein genereert een effect waardoor je denkt dat je niet alleen bent, dat je bent omgeven door wezens of geesten. Het lijkt alsof er iemand anders in de kamer is. Of naast de fiets zweeft, in mijn geval. Na een nachtje slapen realiseerde ik me dat het een hallucinatie was. Maar het liet me zien hoe krachtig zo’n ervaring kan zijn. Er zijn mensen die zich niet realiseren dat ze door hun brein zijn gefopt. Ze denken dat de buitenaardse wezens echt zijn en dragen dat vol overtuiging uit.’

Tijdens een lastige klim in Colorado in 1983 besloot Shermer professioneel scepticus te worden. ‘De voedseldeskundige in mijn team gaf me allerlei mineralen en vitamines en die plaste ik gewoon uit. Het was de duurste en kleurigste urine in Amerika. Dat spul gaat zonder effect te hebben door je lichaam. “Dit is allemaal bullshit”, dacht ik. Ik ga gewoon fietsen zonder gedoe en ga op zoek naar bewijzen.’

Nu debunkt Shermer allerlei pseudowetenschappelijke zaken en paranormale verschijnselen. ‘Alle claims onderzoek ik met een open mind. Als iemand zegt in staat te zijn tot buitenzintuigelijke waarnemingen, dan denk ik: “Misschien.” Maar nee hoor, bewijs wordt er nooit geleverd.’

In zijn meest recente boek The Moral Arc (2015) schrijft hij dat het aan de wetenschap en seculier rationalisme is te danken dat het langzaam maar zeker beter gaat met de wereld. ‘Reden en logica zijn de bepalende krachten die ons vooruit brengen. Er is meer democratie, overheden functioneren beter dan ooit tevoren. De welvaart neemt wereldwijd toe.

‘Steeds vaker is er sprake van gelijkheid van zwarten, vrouwen en homo’s. Er komt meer aandacht voor mensenrechten. We experimenteren met betere manieren om samen te leven. Dat is een erfenis van de Verlichting en die is geïnspireerd door de wetenschappelijke revolutie. Religie wordt, zeker in de VS, de drijvende kracht achter vooruitgang gezien. Ik vind dat onzin.’

Shermer was vroeger zelf stevig in de Here. ‘Ik ben niet religieus opgevoed door mijn ouders, maar op de middelbare school en op de universiteit werd ik door invloed van vrienden een fundamentalistische christen. Ik studeerde psychologie aan Pepperdine University, een heel conservatief en religieus college. Pas op de graduate school van Califiornia State University in Fullerton leerde ik echt als een wetenschapper denken. Wetenschap is het beste instrument om te bepalen wat waar is, en wat goed en fout is. Toen ik me dat realiseerde, stapte ik van mijn geloof af.’

Shermer neemt religie flink op de korrel. ‘Zeker als het tot geweld leidt of wordt gebruikt om vrouwen te onderdrukken. Islamitische fundamentalisten vinden dat voor vrouwen niet dezelfde rechten gelden als voor mannen en dat is gewoon een heel slecht idee. Daar moet ik tegen vechten. De wereld is beter af zonder geloof. Het hele concept dat een opperwezen het universum creëerde, en dat we naar de wetten van deze bovennatuurlijke entiteit moeten leven, bevalt me niet. Het zet mensen tegen elkaar op.

‘Natuurlijk zijn er heel erg aardige gelovigen, maar ze vormen geen goed systeem. Er zijn geen checks and balances, geen peer review. We moeten moraliteit gebaseerd op religie vervangen door moraliteit gebaseerd op seculiere waarden. Dat gebeurt ook al, zeker in Nederland. Jullie lopen in Europa voor. Maar ik heb hoop voor mijn land. De snelst groeiende religieuze groep in Amerika zijn de zogeheten nones. Nee, niet nuns, maar mensen die none aanvinken als op een formulier naar hun geloof wordt gevraagd. Dat zijn er twintig procent, en dat percentage stijgt. En als je kijkt naar Amerikanen geboren na 1981, de millenials, dan is dat zelfs een derde.

‘Buiten de VS is ten onrechte het beeld ontstaan dat het land steeds religieuzer word. De uitwassen halen alleen makkelijker het nieuws.’ Creationisten bijvoorbeeld, die zich verzetten tegen de evolutieleer en eisen dat kinderen les krijgen over intelligent design. ‘De wetenschap wordt in de VS aangevallen door dit soort types. Maar eigenlijk is het geen strijd tegen wetenschap. Ze zijn gewoon bang dat hun manier van leven in het gedrang komt. Veel creationisten vinden het geen enkel probleem om 10 kilometer boven de aarde te vliegen.’ Hij wijst op een smartphone op tafel. ‘Die gebruiken ze ook, dus zo anti-wetenschap zijn ze niet. Ze denken dat als je evolutie accepteert dat je dan een atheïst moet zijn. Maar dat is natuurlijk niet zo.

‘Ik ben oprecht nieuwsgierig naar waarom mensen ergens in geloven, of het nou aliens zijn of God. Het enige dat religie in het assortiment heeft dat wij niet leveren, is de belofte van leven na de dood. Ik probeer me sympathiek op te stellen en hen te helpen te begrijpen dat hun ideeën onzin zijn. Je hoeft helemaal niets op te geven, zeg ik dan. Vertrouw gewoon op het wetenschappelijk bewijs dat voor je neus ligt. Dan heb ik de hoop dat ze later nog eens goed over hun geloof gaan nadenken.’

Daarbij krijgt hij de nodige kritiek. ‘Een maatschappij zonder religie heeft geen moraal, zeggen gelovigen tegen mij. Dan wijs ik bijvoorbeeld naar Nederland, een land waar geloof een relatief kleine rol speelt. Jullie zijn welvarend en gelukkig. Nederland scoort laag als het gaat om geweld, zelfmoord, tienerzwangerschappen en abortus. Vergelijk dat eens met de hoge cijfers in het intens gelovige Amerika. Moraal komt uit onszelf. We sluiten sociale contracten met elkaar af, zijn in staat regels te bedenken die het mogelijk maken om in relatieve harmonie met elkaar te samen te leven.’

Shermer laat zich niet alleen inspireren door Verlichtingsfilosofen en wetenschappelijke ontwikkelingen. Hij verwijst in The Moral Arc ook naar Star Trek.

‘Een van de hoofdstukken van het boek begin ik met aflevering met de titel Arena. Daarin raakt kapitein Kirk in een gevecht op leven en dood met een Gorn, een reptielachtig wezen. Kirk verslaat op een listige manier zijn fysiek sterkere tegenstander, maar toont barmhartigheid en vermoordt hem niet. Gene Roddenberry, de bedenker van de serie, was een humanist en een atheïst. De bemanning van Starship Enterprise is multiraciaal, dat was zeer progressief voor een serie die is gemaakt eind jaren zestig. En er is zoveel welvaart dat geld niet meer nodig is. Die maatschappij bevalt me wel.’

Lezing Michael Shermer

Academiegebouw, do 19 maart, 19:30

Toegang gratis, inschrijven op