Achtergrond
Alles is een hoax
Wat alle media verzwegen: Tarik Z. is een instrument van minister Opstelten om aan meer geld te komen. En: de CIA pleegde de aanslag op Charlie Hebdo. Wat is de aantrekkingskracht van deze complottheorieën?
Petra Meijer
donderdag 5 februari 2015

‘Een hetze vanuit de Mainstream Media opgezet tegen alles en iedereen die afwijkend durft te denken. Dat toont des te meer aan dat heel deze Tarik Z. soap bij de NOS een vooropgezette hoax is. Het slechte acteerwerk wekte al het vermoeden, maar toen duidelijk werd dat Tarik een complotdenker was, werd glashelder dat dat de opzet was: “Durf jij een afwijkende mening te hebben? Dan ben je een potentiële Tarik Z.”’

Aldus hardcore complotdenker Martin Vrijland op zijn website, kort nadat de 19-jarige Delfts-Leidse student met een nepwapen de NOS-studio was binnengedrongen om zendtijd te eisen. Terwijl hij een portier gijzelde, zei hij te zijn ingehuurd door inlichtingendiensten. ‘Daar hebben wij zaken vernomen die de huidige samenleving in twijfel trekken en die gaan we nu naar buiten brengen.’

Ook dit artikel is onderdeel van een complot. Een complot tegen complotdenkers. Waarom zijn hun theorieën zo verleidelijk? (LEES DE PDF VOOR EXTRA VERBORGEN BOODSCHAPPEN)

‘Als er iets groots gebeurt, dan zijn binnen een paar seconden de eerste complotten al op Twitter te vinden’, zegt Peter Burger, docent en onderzoeker bij de studie Journalistiek en Nieuwe Media. Hij verdiept zich vooral in de sociologische en narratieve kant van complottheorieën. ‘Dat alle mainstream media deel uit zouden maken van een complot, dat lijkt een recente ontwikkeling’, zegt hij.

‘Tarik Z. zou voor meer fondsen voor minister Opstelten moeten zorgen. En na de aanslag in Parijs bleek een grote groep moslims ervan overtuigd dat het om een false flag-operatie ging: een aanslag op eigen burgers om iemand anders schuld in de schoenen te schuiven. Op de Facebookgroep van de NOS stond bijvoorbeeld: “Het waren zogenaamde moslims die met opgestoken linkervinger ‘Allahu akbar’ riepen. Iedere moslim weet dat dit met de rechtervinger moet!” Het is toch onthutsend zo’n grote groep moslims de media dermate wantrouwt en denkt dat de aanslag door de Mossad of de CIA is geregisseerd?’

Dat brede draagvlak is volgens hem onderbelicht gebleven. ‘Grote complotten hoeven niet per definitie aandacht te krijgen, maar media moeten ook niet constant voor de makkelijke weg kiezen door alleen naar officiële woordvoerders of mediagenieke personen te luisteren.’

‘Complotdenkers weten niet precies hoe het zit’, zegt sociaal psycholoog Jan-Willem van Prooijen, docent en onderzoeker aan de VU die uitgebreid onderzoek deed naar complottheorieën.

‘Maar ze weten in elk geval zeker dat de officiële lezing van gebeurtenissen gelogen is. Vooral bij indrukwekkende en bedreigende gebeurtenissen is het aantrekkelijk om ervan uit te gaan dat die wel een grote oorzaak moeten hebben. Vandaar ook dat geheime organisaties er zo vaak bij betrokken zouden zijn.’

Van Prooijen vertelt over een experiment waarin proefpersonen een verhaal te lezen kregen over een moordaanslag op een president. In de eerste versie stierf die president, in de tweede werd er misgeschoten en bleef hij leven. Vraag aan de deelnemers: handelde de dader alleen, of was hij lid was van een groep? En jawel: proefpersonen geloofden vaker dat de geslaagde aanslag het werk was van een groep.

‘Complottheorieën zijn een reactie op een gevoel van dreiging. Mensen hebben de behoefte om een verklaring te vinden.’ Of een theorie het goed doet, hangt onder andere af van hoe bizar hij is. ‘Er bestaan heel vreemde theorieën, bijvoorbeeld dat de wereld door als mensen vermomde buitenaardse hagedissen wordt geregeerd.’

Maar tegelijkertijd gelooft maar liefst 56 procent van de Amerikanen in een complot rondom de moord op president John F. Kennedy. En na 11 september was bijna de helft van de New Yorkers er van overtuigd dat de Amerikaanse overheid iets met de aanslag te maken had. Ook in de Arabische wereld was dat idee populair: de Amerikaanse overheid zou op die manier een oorlog legitimeren. Maar ook in Nederland sloeg de theorie aan: ook Tarik Z. schreef als scholier in een werkstuk dat 9/11 een ‘inside job’ was.

Hoe valt dat succes te verklaren? Uit het onderzoek dat Van Prooijen samen met een Leidse collega deed, bleek dit geloof samen te hangen met inlevingsvermogen.

‘In Nederland identificeerden we ons met de Amerikaanse slachtoffers. Complotten spelen ook vaak op als er een algehele somberheid heerst over de maatschappij. Door geweld, maar bijvoorbeeld ook door een economische crisis. De aanhangers lijken veel kennis te hebben, maar vallen constant terug op dezelfde bronnen: andere complotdenkers. Na 11 september was een veelgehoord argument dat staal bij zulke temperaturen niet zou smelten. Experts hebben echter gezegd dat staal door die temperaturen weliswaar niet smelt, maar er wel aanzienlijk door verzwakt wordt. Daar missen complotdenkers de nuances.’

Ook opvallend: ‘De grootste voorspeller voor het geloof in een complottheorie, is het geloof in een andere complottheorie. Men gelooft zelfs relatief vaak in tegenstrijdige complotten. Wie gelooft dat de dood van prinses Diana in scène gezet is, is sneller geneigd te geloven dat inlichtingendiensten haar hebben vermoord. En wie het aannemelijk vindt dat Bin Laden al jaren voor de inval in Abbottabad stierf, vindt het ook waarschijnlijker dat hij vandaag nog in leven is.’

Vatbaarheid hangt ook af van omgevings- en persoonlijkheidsfactoren. Zo ontdekte Van Prooijen dat mensen met een extreme politieke ideologie (zowel links als rechts) vaker samenzweringen vermoeden. ‘Ook weten we uit onderzoek dat complotdenkers gemiddeld lager opgeleid zijn en lager scoren op analytisch denken. Ze voelen zich ook relatief machteloos.’

Hij benadrukt echter dat complotdenken meestal niet pathologisch is. ‘In 2009 geloofde slechts twee procent van de Nederlanders dat Beatles-zanger Paul McCartney al sinds 1969 dood was en vervangen door een dubbelganger.

‘Maar complotten over grote, vermeende immorele bedrijven zijn wijdverbreid. Er zijn grote groepen mensen die geloven dat de farmaceutische industrie ons opzettelijk ziek maakt, en ook de olie-industrie, overheid en media worden gewantrouwd. Veel Nederlanders geloven bovendien dat er een overheidsorganisatie is die al het internet- en telefoonverkeer in de gaten houdt.

‘Wat je denkt, beïnvloedt je acties. Als jij gelooft dat er met vaccinaties geknoeid is, laat je je kind niet vaccineren. Op eenzelfde manier hebben sommige complotdenkers het gevoel dat ze de maatschappij de ogen moeten openen.’