‘Als ik vanuit mijn studeerkamer naar buiten kijk, zie ik de bloesem bloeien in de bomen’, zegt Rien Heijdanus (1945). ‘De wisseling van jaargetijden, dat is een beweging, een ritme. Vrijmetselaars gaan uit van orde in het universum. Er is een Opperbouwmeester des Heelals. Dat is een ordenend beginsel, de grote lijn. Maar dat idee is niet specifiek verbonden aan een religie. We hebben joodse, islamitische, christelijke en hindoestaanse broeders. De vrijmetselaar is mans genoeg om het levensbeschouwelijke zelf in te vullen.’

Heijdanus hoopt vandaag te promoveren op een onderzoek naar vrijmetselarij in Nederland. Dat is een inwijdingsgenootschap dat begin achttiende eeuw is ontstaan in Engeland en alleen mannen toelaat. In Nederland zijn 5800 vrijmetselaars verdeeld over 151 loges. Een loge is een vereniging van “spirituele bouwvakkers”, aldus de website van de Nederlandse vrijmetselaren. Het is een plek waar de broeders samenkomen en intellectuele ‘arbeid’ verrichten. Nederland kent overigens ook twee gemengde loges en De Orde van Weefsters, een vrouwenloge in de geest van de vrijmetselaars maar daar niet toe behorend.

Heijdanus enquêteerde 174 leden en vergeleek hun achtergrond en persoonlijkheidskenmerken met die van niet-leden. De loges blijken een verzamelplaats te zijn van hoogopgeleide, grotendeels autochtone en sociaal maatschappelijk geslaagde mannen die op zoek zijn naar broederschap en spirituele verdieping. De gemiddelde leeftijd is 63 jaar. Leden zijn vaker dan gemiddeld niet-kerkelijk.

‘Het is best lastig uit te leggen wat de vrijmetselarij nu precies is’, zegt de gepensioneerde marineofficier Chris Borra (68), die secretaris van de Leidse loge l’Age d‘Or is en 28 jaar geleden toetrad. ‘Maar kort gezegd is het een club mensen die aan zichzelf werkt om zo een beter persoon te worden en de wereld te verbeteren. Dat doen ze op eigen wijze en daar mogen andere vrijmetselaars niet over oordelen.’

Het gebruik van symbolen en het houden van zogeheten ‘ritualen’ zijn heel belangrijk. En die moeten geheim blijven, legt Borra uit. ‘De meeste hebben betrekking op de inwijding van nieuwe leden. De ceremonie verliest zijn kracht als voor kandidaten al duidelijk is wat er gaat gebeuren. Maar als de context en achtergrond niet duidelijk zijn, dan is het voor de buitenwereld niet meer dan een raar toneelstukje. Dan wordt het gemakkelijk als iets belachelijks gezien.’

Online zijn veel ritualen echter makkelijk terug te vinden. Zo blijkt een kandidaat, die dan nog ‘profaan’ is, dubbel geblinddoekt naar de deur van de tempel in de loge te worden geleid, waar hij vervolgens op deur moet kloppen. Een van de begeleiders zegt dat het een ‘vrij man is van goede naam, die verlangt vrijmetselaar te worden’. Eenmaal binnen gaat de kandidaat op reis door de loge, via het Noorden, Oosten, Zuiden en weer terug naar het Westen. Als hij onderweg op struikelblokken stuit, wordt hij door de rest ondersteund om rechtop te blijven staan. Daarna krijgt de kandidaat een ‘Bittere Beker’ aangereikt die hij tot op de bodem moet leegdrinken.

Heijdanus benadrukt het belang van de ritualen. ‘Het meemaken van de initiatie van een broeder, het herbeleven wat je zelf hebt meegemaakt, die herkenning kan je raken. Het oorspronkelijke verhaal verdiept zich.’

De promovendus trad in 1999 toe tot de broederschap, bij de loge De Drie Kolommen in Rotterdam. ‘Het heeft mij gegeven wat ik ervan verwachtte. Ik heb veel mensen ontmoet met wie ik gesprekken kan voeren over al die vragen die mij bezighouden. Ik heb mezelf beter leren kennen. Ik ben nu zelfstandig jurist maar heb ook jaren als docent recht en ethiek in het hbo gewerkt. Ik ben altijd erg met existentiële vragen bezig geweest. Waarom ben ik? Antwoorden vond ik niet in religie. Ik heb zelf een levensbedreigende situatie meegemaakt, waar ik verder niet op in wil gaan. Maar dat heeft die zoektocht naar diepere betekenis wel versterkt. Vrijmetselarij is geen quickservice. Het plaatje moet kloppen voordat je zover bent om op de deur te kloppen om binnengelaten te worden. Mijn vrouw had geen enkel bezwaar. “Zet ‘m op als je dat prettig vindt”, zei ze.’

Vanwege hun geheimzinnigheid spelen de vrijmetselaars vaak een rol in complottheorieën. De loges worden geassocieerd met geheimzinnige genootschappen als de Illuminati, een antichristelijke elitegroep die achter de schermen zou streven naar een totalitaire nieuwe wereldorde. De verdachtmakingen nemen groteske vormen aan: volgens complotdenkers zouden ze zowel verantwoordelijk zijn voor de holocaust, de dood van prinses Diana en de aanslagen op de Twin Towers. De Engelse ex-profvoetballer, televisiepresentator en schrijver David Icke beweert zelfs dat de Illuminati eigenlijk bestaan uit een reptielenras: de Annunaki. Volgens hem zijn vrijmetselaars eigenlijk grote hagedissen die hun ware gedaante pas tonen achter de gesloten deuren van hun tempel.

Het idee van vrijmetselarij als geheimzinnige elitaire club is wijdverbreid en duikt op de gekste momenten op, aldus Heijdanus. ‘Ik las laatst een artikel in de Volkskrant over de PVV in Almere. De journalist schreef dat de PVV geen partij is maar “eerder een geheimzinnige vrijmetselaarsloge van volledig gelijkgestemden.” Dat zinnetje komt echt out of the blue. Er zijn veel vooroordelen. Wat ik zie is een club van mannen die bij elkaar zijn en van gedachten wisselen. En dat is het. We zijn geen geheim genootschap. De loges staan gewoon ingeschreven bij de Kamer van Koophandel.’

Borra: ‘Een staatssecretaris en vrijmetselaar werd ooit benaderd door een broeder die iets van hem gedaan wilde krijgen. De staatssecretaris zei: “Dan moet u maar een gesprek met de secretaris-generaal van het ministerie aanvragen.” Dat is typerend. Natuurlijk helpen broeders elkaar bij privézaken maar daar blijft het ook bij.’

De bedenkelijke reputatie die de vrijmetselarij in bepaalde kringen heeft, kan zijn ontstaan door verzet van totalitaire regimes en georganiseerde religie. De organisatie werd al vroeg in een kwaad daglicht gesteld. ‘De eerste Freemasons-loge is opgericht in Engeland in 1717. En werd in een Pauselijke bul van 1738 al in de ban gedaan. De basisgedachte “vrij denken en vrij spreken” was een bedreiging voor de katholieke kerk.’ Ook Hitler vond de loges gevaarlijk en vervolgde de vrijmetselaars actief.

Het huidige gevaar, zo blijkt uit Heijdanus onderzoek, is de vergrijzing. ‘Jongeren denken toch vaker: “Ik ga ergens anders kijken. Ergens anders winkelen. Mijn eigen loge is daar een uitzondering op met een aanzienlijk aantal actieve jonge broeders.’ ‘In mijn loge zie ik verschillende golven’, zegt Borra. ‘We krijgen veertigers waar de midlifecrisis toeslaat. Mannen die zich de vraag stellen: “Wat ben ik eigenlijk allemaal aan het doen?” Dan is er een kleine golf van gepensioneerden. Maar we hebben ook nog wel een aantal twintigers die wel zoekende zijn, maar niets vinden in de dogmatiek van bestaande religieuze en semi-religieuze instellingen.’

Waarom worden er geen vrouwen toegelaten? Heijdanus: “Ik ben voorstander van het bestaan van vrouwen- en gemengde loges. Maar ik geef zelf de voorkeur aan de broederschap. Ik ben officier in het leger geweest. De kameraadschap tussen mannen in moeilijke situaties maakte grote indruk op mij. Dit gevoel vind ik terug in de maçonnieke arbeid met broeders. Dat raak je kwijt in gemengde loges.’

Borra ziet niets in het openstellen van de loges voor vrouwen. ‘Alsjeblieft niet. Als een ceremoniemeester bij een rituaal een hooggehakte appetijtelijke dame is, dan gaat je aandacht daar toch naar uit. Dan ben je niet meer geconcentreerd bezig. Uiteraard heb ik niets tegen vrouwen, integendeel. Maar als de loges verplicht gemengd zouden moeten zijn dan gaan mannetjes-vrouwtjes-relaties toch weer een rol spelen. Bij de marine ontstonden er ook extra spanningen aan boord, toen er gemengde bemanningen kwamen. Het werkt nu eenmaal niet. Het is afgelopen met de vrijmetselarij als we verplicht vrouwen moeten toelaten.’

Rien Heijdanus, Wat beweegt iemand om vrijmetselaar te worden en te blijven? Promotie 3 april