Achtergrond
'Poetin is 'n action figure'
‘Maandag had ik nog sterk de indruk dat er een echte oorlog zou beginnen. Niet alleen in de Krim, maar in heel het land.’ Theoretisch natuurkundige Alexey Boyarsky staat constant via Skype en Facebook in contact met zijn vrienden in Oekraïne. En met zijn studenten: behalve aan de Universiteit Leiden werkt hij ook bij het Bogolyubov Instituut voor theoretische natuurkunde te Kiev. ‘Oekraïne is een land met 44 miljoen inwoners, vol wapens en mensen met militaire ervaring in Afghanistan. Ze zouden Rusland nooit zomaar de Krim af laten pakken. Ik ben Oekraïner, en mijn vrouw is Russisch. De twee volken zitten dicht op elkaar.'
donderdag 6 maart 2014
Oekraïnse soldaten in Privolnoye. © Hollandse Hoogte

'Ik heb Russisch sprekende vrienden in Oekraïne, en Russische vrienden in Moskou. De volken staan dicht bij elkaar; als Russen en Oekraïners elkaar gaan vermoorden, zullen zelfs de door propaganda verblinde Russen zien dat er iets mis is.’ 

Op dinsdag vat Boyarski de ontwikkelingen samen: ‘Rusland is gaan praten. Dat is bemoedigend: elke dag dat er gepraat wordt, is goed voor Oekraïne en de Krim. Zolang de escalatie maar stopt.’

‘Toen de revolutie in Oekraïne begon, dacht ik gelijk aan mijn familieleden’, zegt de Russische Julia Ilyina (25), die in Leiden de master Ruslandkunde volgt en onderzoek doet naar de verhouding tussen de verschillende etnische groepen op het schiereiland. ‘Ik ben er geboren, maar op mijn vierde verhuisd naar Finland. Mijn grootouders wonen in de badplaats Jalta, in de Krim. Ik heb nog geen contact met ze gehad, maar moet er niet aan denken dat er een oorlog uitbreekt.

‘Ik ben niet pro-Russisch en was blij dat de mensen in Kiev er in slaagden om verandering af te dwingen. Onder Janoekovitsj was er stagnatie vanwege de corrupte regering. Maar het zou fijn zijn als het land met Europa én Rusland samenwerkt. Alleen zie ik geen goede leiders in Oekraïne die dat voor elkaar kunnen krijgen.’

Maar dat wil niet zeggen dat Poetin militairen naar de Krim mag sturen. ‘Hij wil dat zijn volk hem als de grote held ziet. Hij is een action figure: een Russische Superman, die met ontblote borst worstelt met een tijger. De mythe van “de grote man” is heel belangrijk in Rusland. Maar hij houdt zich niet aan wat er in verdragen is vastgelegd en laat opzichtig zien dat hij Russen buiten de landsgrenzen wil beschermen. Het is een show. Daarom maak ik me ook nog niet al teveel zorgen.’

Het verschil in de berichtgeving speelt daarbij ook een rol, zegt Ilyina ‘Ik kijk naar het Russische nieuws en daar zie je heel andere beelden dan in Europa. Ze tonen beelden van Russen die een parade houden door de straten. De overheid stuurt dansers en zangers naar de Krim om de Russen daar te ondersteunen. Het conflict heeft een heel andere lading in Rusland. Het Westen maakt het conflict erger dan het is. Toen ik hier naar het nieuws keek over de inval, schrok ik echt.’

En haar grootouders? ‘Jalta lijkt me nog redelijk veilig. Het is een resort, er gebeurt niet veel. Maar dat verandert wellicht als er door sancties of een boycot geen voedsel meer binnenkomt. Ik spreek ze nooit over etnische spanningen, maar volgens mijn moeder zijn ze neutraal, net als zij. Mijn ouders zijn beiden Russisch. Mijn vader is pro-westers en heeft een hekel aan Russen.’

Olivier Frijters (21, Russische Studies) volgt een stage aan de Nederlandse ambassade in Kiev. De ontwikkelingen tijdens de revolutie maakte hij van dichtbij mee en ‘hebben een diepe indruk achtergelaten’, zegt hij.

‘Ik zal nooit meer vergeten hoe ik op 22 februari heb gezien hoe tijdens een herdenkingsplechtigheid slachtoffers over het Onafhankelijkheidsplein werden gedragen. Aan de andere kant was het bijzonder om te zien hoeveel vreugde het nieuws over het afzetten van president Janoekovitsj opriep.’

Zijn familie is natuurlijk bezorgd. ‘Maar in zekere zin gaat het leven in Kiev gewoon door. Tijdens de gevechten van 18 tot 20 februari was het niet veilig om naar buiten te gaan. Ik heb regelmatig contact met mijn familie en kan ze vaak wel enigszins geruststellen door bijvoorbeeld te vertellen dat er echt niet in heel Kiev gevochten werd, maar alleen in de buurt van overheidsgebouwen.’

Leidse wetenschappers die zich dagelijks bezighouden met de ontwikkelingen in voormalige Sovjetstaten hadden de agressieve zet van Poetin niet verwacht. ‘Ik was totaal verrast en mijn Russische vrienden zagen het ook niet aankomen’, zegt universitair docent Max Bader, die onder andere onderzoek doet naar democratiseringsprocessen en verkiezingen in Rusland en Oekraïne. ‘Poetin is echt zijn verstand verloren. Dat is heel verontrustend en schokkend. Het was een soort paniekreactie, denk ik. Hij vond wat er gebeurde tijdens de revolutie een totale vernedering en wil nu laten zien: “Dit pikken wij niet zomaar.” Dat hij zo ver gaat en zoveel risico neemt, is opvallend. Hij handelt meestal redelijk rationeel. Vanuit Russisch perspectief is het totaal irrationeel. Het gaat waarschijnlijk enorme schade toebrengen aan de economie en het imago van Rusland. Mogelijk brengt het zijn eigen positie in gevaar.’

‘Ze hebben de inval goed geheim weten te houden’, aldus universitair docent politicologie Hans Oversloot, kenner van Oekraïense en Russische politieke processen. ‘Ik had het niet verwacht, maar er broeide wel wat. Ik vond de Russen eerst zo laconiek reageren op de gebeurtenissen in Kiev. Dat was verdacht.’

Bader: ‘Door het slagen van de revolutie bestaat het risico dat Rusland geen enkele invloed op Oekraïne meer kan uitoefenen. Als het een volledig Europese koers gaat varen, is dat erg onprettig voor Rusland. Het afgezette regime leek op dat van Rusland en kwam op een genante manier aan haar einde. Dat dit kan gebeuren in een buurland, is schokkend voor de Russische leiders. Wellicht is het een voorbode voor wat er bij henzelf kan gebeuren. Dat de meerderheid van de bevolking op de Krim Russisch is en bijna iedereen de taal spreekt, is niet heel relevant. Zo groot is het verschil tussen Russen en Oekraïners ook weer niet.

‘Kiev moet nu rustig blijven en niet ingaan op provocaties. Zodra de eerste Russische dode valt, wordt het onvoorspelbaar. Een incident waarin militairen sneuvelen, kan door Moskou als excuus worden gebruikt om dit nog verder te drijven. Op de Russische staatstelevisie zijn een paar dagen geleden beelden getoond die de indruk wekten dat een Oekraïnse nationalisten uit het westen van het land naar de Krim waren gekomen. Zij zouden een Russische militair hebben neergeschoten. Pure propaganda voor de Russische televisiekijker: het is agressieve desinformatie.’

Wat er in andere delen van Oekraïne gebeurt, is eigenlijk nog belangrijker, aldus Bader. ‘In het oosten van het land wonen veel Russisch sprekende Oekraïners. 

Die hebben andere opvattingen over de Oekraïense nationaliteit dan de “westerlingen”. Rusland en een deel van de lokale elite proberen een zelfde instabiele situatie te creëren als op de Krim. Als dat lukt dan is het best mogelijk dat Kiev geen controle meer heeft over wat er bijvoorbeeld gebeurt in oostelijke steden als Donetsk of in Luhansk.’

Ilyina vindt dat de revolutionairen voorzichter hadden moeten omspringen met de gevoeligheden. ‘Ze hebben Janoekovitsj te snel afgezet en hadden beter de verkiezingen kunnen afwachten. Dit was niet fair ten opzichte van de Oekraïeners in het oosten. Zij hebben nu het gevoel dat ze niets te vertellen hebben. Maar aan de andere kant moeten de Russen daar ook niet te hoog van de toren blazen. Ze wonen in Oekraïne: als ze dat niet bevalt, moeten ze naar Rusland verhuizen.

Frijters volgt de gebeurtenissen, waaronder de militaire inzet op de Krim op de voet. ‘Ik maak me zorgen over de manier waarop Poetin de Russische etnische minderheid in het land voor zijn kar wil spannen. Tegelijkertijd verwacht ik dat Oekraïne sterk genoeg is om als één land uit deze crisis te komen. Veel Oekraïners om me heen denken er hetzelfde over.’

Oversloot is kritisch op de nieuwe regering in Kiev. ‘Zij wilde gelijk haar gezag doen gelden in het oosten en besloot om Russisch niet meer als staatstaal te erkennen. Dat was zó oliedom. Dat beleid van Oekraïnificatie, dat moet je gewoon niet doen. Zo geef je de Russen echt een excuus om zich te roeren. Onder druk van de EU is het besluit gelukkig weer teruggedraaid.’

Er was angst voor een militaire escalatie, al lijkt dat voorlopig – bij het ter perse gaan van deze krant – uit te blijven. ‘Ik vermoed dat dat ook zo blijft’, zegt Bader. ‘Het is ontzettend moeilijk voor te stellen dat Russen tegen Oekraïners geweld gebruiken. Als er een bevel komt om te schieten, dan sluit ik niet uit dat er militairen zijn die zeggen: “Dat doen we niet”

‘Ik kan me ook niet voorstellen dat de Krim formeel wordt geannexeerd. Dat is niet in het belang van Rusland. Het is een zeer verarmde regio. Dan moet Rusland enorm gaan investeren en de economie loopt al niet zo goed. Ze hebben daar de middelen niet voor. Er zal waarschijnlijk een gespannen status quo ontstaan met veel sancties over en weer. Maar de bezette militaire bases geeft Rusland niet meer op. Dat zou een vernedering zijn. Dit kan nog jaren een vervelende Koude Oorlog-achtige situatie blijven. Een bevroren conflict. Het Westen kan niet heel veel meer doen. Gewapend ingrijpen is geen optie. 

Oversloot: ‘Vechten is natuurlijk hopeloos. Een mogelijkheid is dat de Krim niet formeel onafhankelijk wordt maar dat feitelijk wel is. Dan kan Moskou zeggen dat de actie geloond heeft en Kiev kan dan claimen dat Oekraïne intact is gebleven.’

Er is bestaat een risico dat Kiev militair ingrijpt. Bader: ‘Ik denk aan van die heethoofdige types onder de nationalisten. Niet eens het leger. Maar een paramilitaire organisatie: van die rouwdouwende nationalisten die met wapens op pad gaan.’

Oversloot heeft de nodige kritiek op de wijze waarop het Westen het conflict benadert. ‘Politici die niets weten van de details en gevoeligheden, bezigen stevige taal over de Krim. Neem CDA-leider Van Haersma Buma die zegt dat Poetin en Rusland “terug in hun hok moeten.” Je moet Poetin geen hond noemen. Het verontrust me ook dat figuren als Hans van Baalen en Guy Verhofstadt op het Maidanplein in Kiev staan en van alles roepen over Europese steun. Ik vind het onverstandig dat ze dat doen. Ik schrik echt van die beelden. Voor sommigen lijkt het wel een spannend spel.’

*mmv Bart Braun en Petra Meijer