Het ging de afgelopen jaren niet zo goed met de Tinbergenlezing. Het begon als het mooiste visitekaartje van de universiteit, waar elk jaar een van de grootste schrijvende biologen ter wereld. Jared Diamond, Richard Dawkins, Edward Wilson, Frans de Waal: het waren stuk voor stuk meesters van zowel de pen als hun vakgebied.

Daarna kwam de klad er een beetje in. De lezing verhuisde van de statige Pieterskerk naar het Gorlaeusgebouw, en ook met de sprekers ging het minder. Neil Shubin en Tim Birkhead hebben mooie boeken geschreven, maar het zijn geen A-listers. Sarah Hrdy’s Tinbergenlezing werd overschaduwd door de lezing van primatologe Jane Goodall een week later, en Marc Hauser bleek achteraf een wetenschappelijke fraudeur te zijn.

De Tinbergenlezing van 2013 is nog steeds in de industriële collegezaal van het Gorlaeus, maar met Steven Pinker staat er in elk geval weer een spreker van ouderwets formaat.

Psycholoog Pinker (Montreal, 1954) doet onderzoek naar waarneming en taalverwerving, en schreef twee technische handboeken over het laatste. Hij is hoogleraar aan Harvard, en auteur van vijf populair-wetenschappelijke boeken over hersenen, kennis, en taal. Zijn zesde publieksboek verscheen in 2011, en is andere koek.

The Better Angels of Our Nature – en ook Pinkers Tinbergenlezing op 3 mei – gaat over een van de belangrijkste trends in de menselijke geschiedenis: de afname van geweld. Je zou het niet zeggen als je naar ons nieuws en ons entertainment kijkt, maar we leven in de veiligste plaats en tijd uit de menselijke geschiedenis. Een verstandig mens neemt zo’n bewering niet zomaar aan, en daarom is Better Angels een schrikbarende 1026 pagina’s dik. Pinker werkt hard om zijn stelling over de steeds minder gewelddadige mensheid te onderbouwen. Hij gebruikt daarvoor historische beschrijvingen, dierenstudies, archeologisch, antropologisch en economisch onderzoek.

Soms rekent hij wel erg naar zijn uitkomst toe. Zo vindt Pinker dat je om oorlogen met elkaar te vergelijken, je moet corrigeren voor het aantal mensen dat toen op aarde woonde. Zo berekend waren de Mongoolse veroveringen in de dertiende eeuw veel erger dan het Mao-regime, ook al eisten ze allebei ongeveer veertig miljoen slachtoffers.

Dat lijkt merkwaardig: volgens deze manier van denken was de Holocaust een lachertje vergeleken met de Bijbelse eerste moord door Kaïn, toen een kwart van de wereldbevolking eraan ging.

Aan de andere kant: als je een mocht kiezen in welk tijdstip je geboren werd, wat zou je beste keuze dan zijn? Belangrijke factor om mee te wegen is de kans dat je voortijdig aan je einde komt door oorlog, moord of gewelddadige executies voor lichte vergrijpen. Dat overkomt anno nu 1 op de 100.000 West-Europeanen, inclusief de soldaten die we naar Afghanistan, Mali en Irak sturen. We herinneren ons meer oorlogen naarmate ze korter geleden waren, maar er was vroeger veel meer en veel vaker oorlog. Sinds het einde van de Koude Oorlog is het zelfs vrediger dan ooit.

Voor moord geldt hetzelfde: dankzij de media druipt het bloed van onze schermen en komen de Tristans en Volkerts groot de huiskamer binnen. Het staat in schril contrast met de cijfers: daarin zie je dat de kans om vermoord te worden in de vroege Middeleeuwen maar liefst honderd (!) keer zo groot was als nu.

Komt het door de toegenomen welvaart? Juist de oude rijken die meer te besteden hadden, lieten zich in met gruwelijke veroveringen, kruisigingen en arenagevechten.

Godsdienst? Pinker wijst erop dat de God van Abraham groot voorstander is van genocide, verkrachting, slavernij, en het doden van ongelovigen, en dat Zijn volgelingen die praktijken allemaal bezigden, door de eeuwen heen.

Maar wat dan wel?

Pinker somt verschillende verklaringen op. De belangrijkste is de opkomst van de sterke overheid die een geweldsmonopolie claimt. In de woorden van filosoof Thomas Hobbes zouden de levens van mensen zonder die overheid ‘solitary, poor, nasty, brutish and short’ zijn.

Hobbes had natuurlijk geen idee waarover hij praatte: hij is nooit Europa uit geweest, en de beschrijvingen van andere volken die hij kreeg waren onbetrouwbaar.

Het lijkt er echter op dat hij desondanks gelijk had. Het klassieke beeld van de nobele wilde die in harmonie leeft met de natuur en zijn schaarse medemens, is vrijwel altijd onjuist.

De Semai, beschreven in het boek The Semai: A nonviolent people of Malaya, scoren 30 moorden per 100.000 Semai per jaar. De Inuit uit Canada komen op drie keer zoveel.

Bovendien: de Semai voeren dan misschien geen oorlogen, maar daarmee zijn ze een uitzondering onder de statenloze volken. Die voeren meestal vrij vaak oorlog, en in verhouding tot hun bevolking gaat het daar hard aan toe: Pinker middelt wat antropologische en historische studies, en komt uit op een voorzichtige schatting van meer dan vijfhonderd oorlogsdoden per 100.000 mensen per jaar.

Wat vergelijkingsmateriaal: het negentiende-eeuwse Frankrijk, met de Revolutie, Napoleontische oorlogen en de strijd met de Pruisen, kwam op 70. Rusland in haar bewogen twintigste eeuw: 135.

Wat geldt voor oorlog en moord, gaat ook op voor verkrachting, vechtpartijen en de omgang met vreemden of anderskleurigen, betoogt Pinker. Er zijn meer slaven dan ooit, maar slavernij is illegaal in elk land. Bio-industrie bestond ook al in het Elizabethaanse Engeland en verdwijnt maar niet, maar volksvermaak als ganzentrekken en kattenwerpen is barbaars geworden. Het is allemaal niet perfect en dat zal het ook wel nooit worden, maar we maken vooruitgang, mensheidsgewijs.

Toch bekruipt de lezer na verloop van tijd het gevoel dat een vleugje cultuurrelativisme het boek geen kwaad zou doen.

Ja, als je mocht kiezen wanneer je werd geboren, zou een verstandig mens kiezen voor nu. Ja, wij vinden de daden en mores van onze voorouders barbaars. Maar in hoeverre is alles pure vooruitgang, en in hoeverre is iets vooral perspectiefwisseling? Het aantal moorden op kinderen is sterk gedaald, maar wat zouden onze voorouders vinden van geïnstitutionaliseerde abortus? Ze zouden onze huidige omgang met verslaafde criminelen – niet ophangen, maar op gemeenschapskosten verzorgen en dan vrijlaten zodat ze meer misdaden kunnen plegen – vast wel als minder gewelddadig betitelen. Maar zouden ze het vooruitgang noemen, of een achteruitgang die erger is dan geweld?

Pinker lijkt zijn schouders op te halen bij dat soort kritiek. ‘Ik definieer geweld zoals iedereen dat doet: oorlog, genocide, verkrachting, moord, aanvallen, terrorisme, huiselijk geweld, pesten, enzovoort’, mailt hij.

‘Elke categorie komt voor in mijn boek, inclusief abortus, iets dat de meeste mensen sowieso niet als geweld zouden betitelen. Zelfs in de landen waar het illegaal is, wordt het door de wet anders behandeld dan de moord op een kind. Dus zelfs als het aantal abortussen net zo hoog zou zijn als kindermoord vroeger was – en het aantal abortussen daalt gestaag sinds de jaren tachtig – dan is dat nog steeds een belangrijke historische verandering.’

Zelfs met die kanttekening is The Better Angels of Our Nature een uitdagend geschreven en grondig onderzocht boek. Wie nog twijfelt voor hij zich aan 1026 pagina’s wijdt: de Tinbergenlezing is gratis. Moet je wel even naar het Gorlaeus fietsen.

Tinbergenlezing: Steven Pinker – A history of violence

Vrijdag 3 mei, 19:00 Gorlaeusgebouw

Toegang is gratis, wel opgeven via www.tinbergenlezing.nl