‘Ik kwam aan in Koror, de grootste stad op de eilandengroep Palau in de Stille Oceaan. Dat is echt een andere wereld’, zegt politicoloog Wouter Veenendaal.‘Dat komt ook omdat veel mensen die je spreekt een beetje high zijn. Ze kauwen graag op betelnoot (zaad van de betelpalm, red.). Dat geeft een euforisch gevoel en veroorzaakt vooral veel rood spuug. Er wordt dus op straat om je heen veel gespuwd, ook uit auto’s. Je ziet overal op de straat van die rode plassen slijm liggen. Zelfs de president zat tijdens het interview te kauwen en te spugen en was dus licht onder invloed. Een vreemde situatie, zoals ik er tijdens mijn veldonderzoek in microstaten wel meer ben tegengekomen.’

Veenendaal wilde graag weten hoe democratie functioneert in onafhankelijke staatjes met zeer weinig inwoners.

‘Een microstaat is in mijn onderzoek gedefinieerd als een land met maximaal een kwart miljoen inwoners. Ik wilde alleen onafhankelijke staatjes onderzoeken en daar zijn er 21 van. Ik heb er vier geselecteerd in verschillende regio’s van de wereld.’ (zie kader)

Het idee ontstond al in het tweede jaar van zijn studie. ‘We lazen een stuk van Plato waarin hij schrijft dat politieke eenheden bij voorkeur klein zouden moeten zijn. Ik keek eens goed op de wereldkaart en zag allemaal kleine eilandjes en wilde wel eens weten hoe democratie er daar uitziet.’

Als je alleen kijkt naar de formele politieke structuren van de microstaten, krijg je de indruk dat het met het democratische gehalte wel snor zit. Maar een beetje inzoomen leert al snel dat dit beeld niet volledig is.

‘Ondanks de verscheidenheid duiken drie grote problemen, veroorzaakt door kleinschaligheid, telkens weer op. Je ziet een sterk personalistische politiek. Patroon-cliëntrelaties zijn van groot belang; veel draait om de distributie van gunsten in ruil voor politieke steun. En de dominantie van de uitvoerende macht is zeer groot.’

Een inwoner van San Marino kan bijvoorbeeld kiezen uit twaalf partijen. ‘Opvallend veel voor een microstaatje. Maar die partijen maskeren dat de politiek voornamelijk draait om personen. Er zijn vrijwel geen ideologische verschillen. Partijen zijn vaak ondersteuningsmechanismen voor een individuele politicus. De meeste inwoners stemmen niet op basis van wat ze vinden, maar op een familielid die politicus is, een collega, of de buurman. Het is als de universiteitsraadverkiezingen: je stemt vooral op wie je kent.’

San Marino heeft zestig parlementsleden voor 30.000 inwoners. ‘Dat is dus vijfhonderd per parlementariër, nergens anders op de wereld is die verhouding zo extreem.’

Uit Veenendaals onderzoek blijkt dat contact met politici vooral wordt gebruikt om voortdurend allerlei gunsten te vragen.

‘Een voormalig hoge ambtenaar vertelde dat ministers elke week een soort spreekuur hebben. Dan komen burgers langs, meestal niet om het beleid te veranderen maar om hulp te vragen bij het krijgen van vergunningen, of om een goede arts voor een ziek kind te regelen. Het lijkt op het eerste gezicht ontzettend goed dat de deur van de minister open staat. Maar het werkt in de praktijk juist vaak ondermijnend. Dat komt door de grote druk die burgers kunnen uitoefenen: een paar stemmen maken het verschil.’

Op de eilanden St. Kitts en Nevis, die samen één staat vormen, zijn deze factoren nog dominanter aanwezig.

‘Daar is het politieke systeem volstrekt gepolariseerd. Er bestaan grote spanningen tussen de bewoners van het ene eiland en de bewoners van het andere eiland. Vooral op Nevis, dat is het kleinere eiland, is de afkeer van St. Kitts groot: het calimero-effect. De grootste partij op St. Kitts vormt vaak in haar eentje de regering. ‘De partij behoudt voornamelijk steun door geld en banen onder de eigen achterban te verdelen.’

Op beide eilanden zijn twee partijen in hevige strijd met elkaar verwikkeld. ‘Het doet denken aan een stammenstrijd; de familie waar je bijhoort, bepaalt de politieke voorkeur. Op straat dragen veel mensen polsbandjes met de kleuren van de partij waar ze bij horen. Auto’s zijn beplakt of beschilderd. Het lijkt soms alsof het om een rivaliteit tussen sportclubs gaat.’

Maar er is ook veel angst. Politieke tegenstanders worden geïntimideerd. ‘Dan besluit de regering een tijdje de stroom af te sluiten in de regio van de oppositiepartij.’

De ministaatjes zijn vaak pionnen in een geopolitiek schaakspel. ‘De formele democratie op St. Kitts en Nevis is als een façade die in stand wordt gehouden om economische steun van de VS te krijgen.’

Eilandengroep Palau is politiek gezien gemodelleerd naar de Verenigde Staten.

‘Het heeft maar liefst zestien federale staten, terwijl er maar 20.000 mensen wonen. Er is een staat met maar veertig mensen. Die heeft dan wel een eigen parlement met negen leden, een uitvoerende macht en ambtenaren. In ruil voor ontwikkelingshulp heeft de VS onbeperkt toegang tot het grondgebied van Palau. Het is een plek die strategisch van belang is ten opzichte van Taiwan en China. Palau wordt naast de VS ook economisch gesteund door Taiwan. In ruil daarvoor erkent het Taiwan als onafhankelijke staat.’

Palau is een democratie zonder partijen. ‘Dat is mogelijk omdat er van oudsher clans zijn. Die stammenverwantschap zorgt ervoor dat het systeem redelijk stabiel is. Dat komt voor een gedeelte ook door de invloed van chiefs. Die worden niet door het volk gekozen, dus zijn eigenlijk een ondemocratisch element. Toch is hun leiderschap belangrijk. Die chiefs zijn verenigd in een raad. Deze houdt corrupte bestuurders een beetje in toom.’

De Seychellen, een eilandengroep voor de Oostkust van Afrika, waren vanaf hun onafhankelijkheid tot de ineenstorting van de Sovjet-Unie officieel een communistische staat. Maar ideologie is ook hier niet van groot belang.

‘Het ging om steun van de Russen. Het politieke systeem is na de val van de muur bliksemsnel veranderd in een democratie om zo steun van het Westen te krijgen.’

Het is echter een schijndemocratie. ‘Ik heb veel met studenten gesproken in de hoofdstad Victoria en die vertelden dat docenten geselecteerd worden op basis van partijvoorkeur. Er is dus politieke invloed op het onderwijs. Je wordt er daar echt op afgerekend als je aanhanger bent van de verkeerde partij. Er zijn meerdere partijen maar de macht is al 35 jaar in handen van de Parti Lepep. Die wint steeds op slinkse manieren de verkiezingen.’

Is Veenendaals onderzoek relevant voor de Nederlandse democratie? ‘Er is hier steeds discussie over het verkleinen van de “kloof” tussen burger en politiek. Deze wordt in mijn ogen behoorlijk eenzijdig gevoerd. Ik ben het niet eens met mensen die uitsluitend negatief zijn over de kloof. Een beetje afstand is niet slecht. Dat maakt de relaties professioneler.’

Ook binnen het Koninkrijk zijn problemen die mede door kleinschaligheid verklaard kunnen worden.

‘Je ziet bijvoorbeeld op de Antillen dat het hebben van weinig inwoners ook corruptie in de hand kan werken. In Nederland hoor je dan vaak: “Het is de cultuur op de Antillen.” Dat verklaart ook wel iets maar er wordt te weinig gekeken naar de effecten van een kleine bevolking op democratie.’

De microstaten uit het onderzoek

Palau, een eilandengroep ten oosten van de Filippijnen en ten noorden van het Indonesische gedeelte van Nieuw-Guinea. De eilanden hebben ongeveer 20.000 bewoners.

San Marino, ligt in het noordoosten van Italië en heeft rond de 32.000 inwoners.

De Federatie van St.Kitts en Nevis zijn twee eilanden die in het oostelijke Caribische gebied liggen. Aantal bewoners is rond de 50.000.

De Republiek der Seychellen is een eilandengroep ten noorden van Madagaskar en ten oosten van het Afrikaanse vasteland. De eilanden hebben rond de 90.000 bewoners.