Columns & opinie
Maskerade zonder de magie
Maartje van den Heuvel
woensdag 7 november 2012

Arbus, van wie momenteel een overzichtstentoonstelling is te zien in het Amsterdamse fotomuseum FOAM, heeft mij doen besluiten om mij binnen de kunstgeschiedenis in fotografie te specialiseren. Mijn eerste werkstuk over fotografie wijdde ik aan haar; ik herinner mij een wat naïeve en onorthodoxe vraagstelling als 'waarom zijn deze foto's zo enorm fascinerend?'

Arbus' werk gaat over kijken, Kijken; KIJKEN. Arbus kijkt naar mensen en vooral naar verschillen, zo schreef zij zelf. Vaak zijn dit puur visuele of fysieke verschillen, zoals in haar beroemde foto van de tweeling in gelijke kleren, maar met ieder een ander universum in de ogen – een foto die ook in de Leidse collectie zit en door FOAM als persfoto wordt gebruikt. Of in haar foto's van dwergen en een man met reuzengroei (ook in Leiden), waarbij de verhouding met de omgeving ineens niet meer klopt.

Arbus noemde haar werk een 'vlinderverzameling'. Niet zoals de Duitse fotograaf August Sander probeerde zij typen mensen in kaart te brengen. Zij wilde juist de verscheidenheid van mensen laten zien. Ook was ze geen Nan Goldin die in haar eigen vriendenkring verslaafden en dragqueens fotografeerde. Arbus was welgesteld, woonde in New York aan Fifth Avenue en verbeeldde wat zij vanuit haar sociale achtergrond als afwijkend zag. Dit doet ook soms ongenuanceerd aan: strippers, travestieten, hermafrodieten bevinden zich in haar 'verzameling' naast 'gewone' senioren, demonstrerende patriotten, circusartiesten, lichamelijk of geestelijk gehandicapten en naturisten.

Haar schouwspel past ook niet in de traditie van het burleske zoals de artiesten en extravaganten die door haar lerares Lisette Model waren gefotografeerd of, dichter bij huis, door de Nederlandse Erwin Olaf. Daarvoor valt er in de foto's van Arbus te weinig te lachen. We herkennen de culturele codes die mensen aanmeten in hun poses, kleding en interieurs en waarmee ze het signaal afgeven dat wij ze als chique, stoer, hip of verleidelijk moeten zien. Ze beheerste het spel met deze codes ook, omdat ze fotografeerde voor tijdschriften als Esquire en Harper's Bazaar. Echter, de opsmuk wil in Arbus' autonome beelden zijn werk maar niet doen. We zien teveel hangend vel, haarstoppels, ongelukkige of maniakale blikken, rommel onder bedden en vuil op muren om de betovering te laten ontstaan.

Ondanks de pogingen van de mens om rijk en sexy over te komen zien we steeds de lelijke alledaagsheid erdoorheen – een maskerade waarvan de magie maar niet wil gaan werken. Maar meedogenloos zijn de foto's ook weer niet. Arbus heeft wel met aandacht en welwillendheid gefotografeerd. Zo is het – zo is de wereld, lijk je te moeten concluderen. Aandoenlijk en mooi in zijn onvolmaakte streven.

Op deze foto zijn de 72-jarige Yetta Grant en de 79-jarige Charles Fahrer te zien. Zij hadden elkaar niet eerder ontmoet, toen op een seniorenbal in New York hun namen uit een hoed werden gevist: ze regeerden die avond als koning en koningin van het bal. Het is de derde van de drie foto's van Diana Arbus in de Leidse collectie. Na Arbus' dood in 1971 – ze pleegde zelfmoord – ontfermde dochter Doon Arbus zich over de nalatenschap van haar moeder. In gecontroleerde oplagen en vervaardigd door een speciaal daarvoor aangewezen fotograaf, werden foto's uit haar archief op de markt gebracht. Zo ook deze. Mijn voorgangster Ingeborg Leijerzapf kocht de foto's bij een galerie in Amsterdam. Toen het nog kon, want foto's van Diana Arbus zijn inmiddels onbetaalbaar.

Maartje van den Heuvel is conservator fotografie van de sectie bijzondere collecties in de Leidse universiteitsbibliotheek. Ze ontving dit jaar de K.J. Cath-prijs, de jaarlijkse onderscheiding voor medewerkers die de naam van de Leidse universiteit op positieve wijze naar buiten brengen. In Mare zal ze in de rubriek KIEK iedere drie weken columns over de collectie schrijven. De stukken verschijnen ook als ‘snapshot’, een e-mailservice die de bijzondere collecties belicht - zie http://disc.leidenuniv.nl