Maar zo klein als ze zijn, zo groot zijn de problemen die ze kunnen aanrichten. Beruchte doodmakers als aids en griep zijn het gevolg van virusinfecties. Er zijn ook virussen die kanker kunnen veroorzaken: de 'maagdenprik' die meisjes van twaalf sinds 2009 kunnen krijgen, beschermt tegen twee kankerverwekkende virussen. Vrouwen van boven de dertig wordt in Nederland gevraagd om mee te doen aan het bevolkingsonderzoek baarmoederhalskanker (het 'uitstrijkje'), en ook dat draait vooral om kanker die door virussen wordt veroorzaakt.
De virussen in kwestie zijn humane papillomavirussen (HPV). Er zijn er zo'n 120 verschillende versies, netjes genummerd van HPV-1 tot HPV-120. De meeste varianten veroorzaken helemaal geen symptomen, van anderen krijg je wratjes en van een paar boosdoeners – met name nummers 16 en 18 – kun je kanker krijgen. De reden dat die maagdenprik zo jong moet, is dat de HPV-kankers vaak seksgerelateerd zijn: baarmoederhalskanker, schaamlipkanker, peniskanker. Mondkanker door HPV komt vaker voor bij mensen die veel orale sekspartners hebben gehad, en er is wel eens geopperd dat mensen die aan anale seks doen ook een anus-uitstrijkje zouden moeten krijgen.
Waar dat uitstrijkje precies genomen wordt, maakt verder weinig uit; de procedure blijft hetzelfde. Een verpleegkundige schraapt wat weefsel los, en dat gaat naar het lab. Daar zoekt iemand naar kankercellen, naar cellen die eruit zien alsof ze wel eens kankercel zouden kunnen worden, en naar kwaadaardige HPV-varianten. Dat laatste is niet per definitie slecht nieuws: bij veel mensen lost het immuunsysteem dat zelf op zonder dat er kanker ontstaat. Maar niet bij iedereen.
Dat brengt ons naar de werkkamer van prof.dr. Cees Melief, verstopt ergens achterin het Leids Universitair Medisch Centrum. Hij werkt aan een vaccin tegen kankerverwekkende humane papillomavirussen; een vaccin dat moet genezen in plaats van voorkomen. In het Journal of Immunotherapy van deze maand beschrijft hij de stand van zaken.
Melief: 'Een preventief vaccin zorgt dat het lichaam antistoffen aanmaakt tegen een ziekmaker; zodat die bij de kladden gegrepen wordt nog voordat hij in een cel zit. Als je eenmaal geïnfecteerd bent, werkt zo'n vaccin niet meer, want dan zitten de virussen al aan de binnenkant van een cel.' Zijn vaccin is gericht op een andere aanpak van het afweersysteem: de zogeheten Killer-T-cellen.
Aan de buitenkant van lichaamscellen zitten zogeheten HLA-eiwitten. Dat zijn een soort vlaggenstokken waaraan de binnenkant van de cel af te lezen is. De stoffen aan de binnenkant van de cel worden in stukjes geknipt, en buiten opgehangen aan de HLA's. De Killercellen bepalen aan de hand van de geëtaleerde stukjes wat ze met een cel doen. Zit er een virus in de cel, dan zitten er als het goed is stukjes virus op de buitenkant, en dan eet de Killercel de besmette cel op.
Vergelijk het met een studentenhuis: zolang er kerstbomen, ondergoed, fietsen of desnoods vlaggen aan de voorgevel hangen, is er niets aan de hand. Hangen er dode baby's, dan doet de politie een inval.
Het vaccin van Melief en zijn team bestaat uit middellange stukjes eiwit die lijken op de eiwitten van het papillomavirus. De zogeheten dendritische cellen verwerken die, en die sturen vervolgens de killercellen aan. Om de vergelijking door te zetten: je stuurt de hoofdcommissaris een setje foto's, zodat hij goed uit kan leggen hoe de agenten het verschil kunnen zien tussen een plaspop en een echte baby. De eerste proeven, bij kleine groepen vrouwen met zorgwekkend weefsel in het uitstrijkje, verliepen gunstig, aldus Meliefs overzichtsartikel.
Om te zorgen dat het vaccin ook ooit echt bij patiënten terecht gaat komen, richtte Melief in 2004 het bedrijfje ISA Pharmaceuticals op; ISA voor Immune System Activation. De hoogleraar die een artikel schrijft over de werkzaamheid van een vaccin, is ook de hoogleraar die er baat bij heeft dat die werkzaamheid goed wordt beoordeeld. Keurt de slager hier zijn eigen vlees?
'We hebben de afgelopen tijd gezien dat universitair onderzoekers ook zonder commercieel oogmerk de fout in kunnen gaan', zegt Melief. 'Voor mij is winst geen motivatie; ik wil gewoon zien dat dit vaccin aan de goegemeente ter beschikking komt, en dat het niet bij een puur academische trial blijft. De eisen die aan de productie van vaccins worden gesteld zijn zo hoog, dat de KWF Kankerbestrijding domweg het geld niet had. Van mij wordt natuurlijk volstrekte integriteit verwacht: je hoeft maar één faux pas te maken en je levenswerk ligt aan diggelen.'
Uiteindelijk hopen Melief en co het vaccin nog verder te kunnen verbeteren, zodat behandelaars het in combinatie met andere kankertherapieën kunnen toepassen. Voor het zover is moet er nog meer onderzoek gedaan worden: blind, gerandomiseerd en met grotere groepen patiënten. Alleen zit de economische crisis nog in de weg. 'Elke investering wordt wel twintig keer tegen het licht gehouden. Ik had gehoopt dit sneller van de grond te hebben.'